30/7/1399

سلاملار و سایغیلاریملا عزیز قوروپداشلارا. هر دانیشیغیمیزدا گوندم مساله ­سینه توخونماماق اولماز، اؤزه للیکله بوگونلرین اؤنملی قونوسو قاراباغ دیر. سئویندیریجی حالدیر کی آذربایجان جمهوروسونون قوشونو هر گون یئنی ظفرلر قازانیر و اشغال اولموش توپراقلاری متجاوز ائرمنستان الیندن چیخاریب وطنه قووشدورور. بوگون دونیا ملت­لری و دولت­لری اشغال و تجاوزکارلاری محکون ائدیرلر و آذربایجان خالقی­نین 30 ایل سکوتو یانیندا و بین­الخالق تفکرونه حؤرمتله توخونماسینی گؤره ­رک حقی آذربایجانا وئریب و ائرمنستانین تجاوزکارلیغینی محکوم ائدیرلر. بین­الملل سازمانی­نین دؤرد قطعنامه­ سی ده ائرمنستانی محکوم ائتمیشدیر. تاسوفله هله بیر سیرا دولت­لر ائرمنستانا گیزلی ده اولورسا حیمایه ائدیرلر. ایستردیک وطنیمیز بونلارین آراسیندا اولماسین. حتا اوروپا اؤلکه ­لر بیرلیگی ائرمنستانی محکوم ائدیر بیر سیرا دولتلر هله میسمادادیر. ایشاللاه بو تئزلیکده قاراباغ آزاد اولوب و اوزو قارالار تاریخده بللی اولاجاقلار. ایشالله!

کئچن هفته رضاشاهین ایراندا شاهلیق تختینده اوتورما جریانینی دانیشدیق و دئدیک کی رضاشاه دؤورونده آذربایجان خالقی ایکی قات ظولمو تحمل ائدیر. هم باشقا ایران خالقلاری کیمی استثمار اولور و بوندان علاوه فرهنگی باخیمیندان دا فشار آلتینا آلینیر. آذربایجانین اقتصادی دورومو گونو - گوندن ضعیفله نیر و او یاندان فرهنگی باسقی­لار دا چوخالیر. مادی ثروتی تالان اولور و معنوی ثروتلری ده نابود اولور. استبداد، زوراکیلیق و تورک خالقلارینا اولان توهین­لر نتیجه­ سینده آذربایجانلی لار عصیانا حاضیرلاشیرلار.

رضاشاه انگلیس طرفیندن ایرانا گلدیگی کیمی انگیلیس طرفیندن ده ایراندان گؤتورولور. رضاشاه حکومتی­نین سون ایللرینده آلمان حکومتینه یاخینلاشمیش و نازیسم ایله ال – اله وئرمیشدیر. انگلیس ده بونا راضی اولمایاراق بیرینجی دونیا ساواشیندا هیتلر و آلمانین یئنیلمه­ سی ایله برابر اونون نؤکرینی ده ده ­ییشمه نیازینی دویور و ایراندان چیخاریر.

رضا شاهين قولدولوغو سونا چاتاراق، ايراندا بير آزادليق نفسی گزير. آذربايجان هميشه‌كي كيمي اؤز اؤنجولويونو گؤسته‌رير و بوتون ايراني دموكراتيك بير سيستمه چكمك اوچون، ملي آزادليق يولونو هامارلايير

 

دموكرات فرقه‌سي نئجه ياراندي؟     

   آذربایجاندا آجلیق، ایش سیزلیک، بیرینجی دونیا ساواشی خالقی جانا گتیرمیش، عئینی زاماندا دولت مأمورلاری­نین توهین و تحقیرلری خالقی عصیانا چکیر. چؤرک مساله ­سی دؤزولمز بیر دوروم یارادیر و بیر باهانا کافی دیر خالق آیاغا قالخسین. حرکت اوچون زمینه آماده اولموشدور و دموکرات فرقه ­سی بئله بیر زمینه ­ده یاراندی و خالقی اؤزونه چکدی.

   آذربایجان دموکرات فرقه­سی گونون ایستک لری اساسیندا یاراندی. بیلیرسینیز پیشه­وری رضاشاهین زندانیندا قالمیش و مبارزه ­دن ال چکمه ­میشدیر. رضاشاهین گئتمه­ سیله مجلیس اوچون سئچگی ­لرده پیشه­وری وکیل سئچیلیر، آما مجلیسده اونون اعتبارنامه ­سی تصویب اولماییر. پیشه ­وری تهراندا "آژير" رونامه ­سيني دولانديريردي (رحيم رئيس نيا، از زندان، روزنامة آژير، تهران 1378.) و سیاسی – اجتماعی مقاله لر یازیردی. وکالتی تائید اولمادیغیندا تبریزه قاییدیر و سیاسی فعالیتینی تبریزده متمرکز ائدیر. همین زاماندا شبستري ده تبریزده «آذربايجان» درگي­سيني ياييردي. پيشه‌وري ايله شبستري آراسيندا آپاريلان اوزون دانيشيقلار و يازيشمالاردان سونرا، ایلک اؤنجه «جبهه ­ي آزادي» آديندا بير تشكيلات يارادیب و بونا پيشه­وري ايله شبستري باشچيليق ائدیرلر. بونون آردیجا دا فرقه­ ني قورماغا قرارلاشيرلار. 

بيلديگيميز كيمي ايراندا ملي مسئله­ سينه تكجه سول ایدئولوژی سینده اولانلار ميدان آچيردي. آنجاق پیشه وری خالق ایچینده اولدوغو اوچون بیلیردی بئله حرکتلردن خالق استقبال ائده مز. و بو زامان ایراندا اولان سولچو حزب توده باجارا بيلمه­ ميشدي بو ساحه­ ده بير آدديم گؤتورسون، حزب توده بير طبقاتي شعارلار آلتيندا چاليشيردي و باجارا بيلمزيدي عموم اهاليني اؤز اطرافينا توپلاسين.( 12 شهريور، تبريز، 1357) آنجاق پيشه­ وري و شبستري بو فكره دوشدوکده، حزب توده اونلاردان حمايه ائتميشدير.

پيشه ­وري و شبستري ايشه باشلاديلار. ايلك اؤنجه آزاديخواه شخص­لردن مؤسس­لري سئچمك لازم ايدي. بو ايش چتين اولاراق، فداكارليق دا طلب ائديردي. چوخلو چكيش - بركيشدن سونرا 48 نفرين امضاسي ايله بير مراجعت نامه يازيلير. نییه مراحعت نامه؟ باخین هر حزب تشکیل تاپمادان اؤنجه مرامنامه سی و اساسنامه سی اولمالی دیر. دموکرالن فرقه مرامنامه یازماییر بلکه شیخ محمد خیابانی نین آذربایجان دموکرات فرقه سی نین مرامنامه سینی گؤتورور و اونا گؤره آدینی مرامنامه عوضینه مدجعت نامه قویور و همان یولو گئتمک ایسته ییر. مراجعت نامه ­نين انتشاري آذربايجاندا بؤيوك بير حادثه ساييلير. «آذربايجان» روزنامه ­سي، فرقه ­نين اورگاني اولور. بوتون آذربايجان شهرلريندن امضالار توپلانيب و مراجعت نامه آلقیشلانير و «آذربايجان» بو استقباللار و امضالاري چاپ ائدير. آز بير زاماندا مينلرجه امضا توپلاندي. فرقه ايشه باشلير و پيشه­ وري اودلو مقاله‌لري و گؤروشلريله اونا رهبرليك ائدير.

پيشه­وري­نين ايلك مقاله‌سي بوايدي: «فرقه ­ميز ايشه باشلادي». و بورادا بئله يازميشدي: «بيز ايرانين استقلالي ايله علاقه ­دار اولدوغوموز ايله برابر، آذربايجان خالقي‌نين فرهنگي اختياراتي و اؤز مقدراتي­نين اؤز گوجو ايله تعيين ائتمه­ سيني آرزو ائديريك». «فرقه‌ميز ملي بير فرقه اولدوغو اوچون صنف و طبقه نظرده توتماييب، عموم جماعتي اؤز بايراغي آلتينا چاغيرير». (آذربايجان، شماره1، 14/6/1324)

فرقه­نين مراجعت نامه­سي 12 شهريورده يازيلير و «آذربايجان» درگيسي 14 شهريور چيخير. آذربايجان ايكينجي ساييسيندا، پيشه ­وري بئله يازير: «آذربايجان ايالت انجمني­نين بؤيوك سياسي معناسي واردير. بو انجمن تهران و ايرانين آيري شهرلرينده باش قالديرميش ارتجاع و ضد دموكراسي جريانينا محكم بير يوموروق و ديش سينديريجي بير جواب اولاجاقدير... آذربايجان ايالت انجمني تك آذربايجان مسئله ­سي ­نين حلّي دئييل، بلكه بوتون ايران آزادليق مسئله سي نين حلّي دئمكدير».

گؤرورسونوز کی تامام یازیلاردا و دانیشیقلاردا آذربایجان دموکرات فرقه سی ایراندان آیریلماق ایسته مه میش و ایرانین بوتولویونو حفظ ائتمه یی اساس توتموشدور. آنجاق آذربایجان دوشمانلاری هله بوگون ده حقیقت لری تحریف ائده رک آذربایجانی تجزیه طلب آدی ایله ازمک ایسته ییرلر. تاریخی اوخوماق خالقیمیزا ان واجب ایشلردن دیر و دوشمانلارین تانیماسیندا یاردیمچی اولا بیلیر.

 

12 شهريورين مراجعت نامه ­سي 12 ماده­دن عبارت-­ايدي.

قيساجا بو 12 ماده یه باخالیم. بو اون ايكي ماده بونلاريدي (12 شهریور، 1357):

1) ايرانين استقلال و تماميتيني ساخلاماقلا برابر آذربايجان خالقينا داخلي آزادليق و مدني مختاريت.

2) ايالت و ولايت انجمن­لريني انتخاب ائديب و بو انجمن­لر فرهنگ، بهداشت و اقتصاد ساحه ­سينده فعاليت گؤسترمك.

3) آذربايجانين ابتدائي مكتب­لرينده اوچ كلاسا قدر، درسلر فقط آذربايجان ديلينده آپاريلماليدير و اوچ كلاسدان يوخاري، دولت ديلي اولماق اوزره فارس ديلي، آذربايجان ديليله ياناشي تدريس ائديلمه‌لي­دير.

4) آذربايجان دموكرات فرقه ­سي صنايع و فابريكالارين گئنيشلنمه­ سينه چاليشاجاق.

5) دموكرات فرقه­ سينين اساس مقصدلريندن بيري آذربايجان شهرلري­نين آبادلاشديرماسيدير.

6) تجارتين گنيشلنمه ­سي چوخ لازم و جدّي مسئله ­لردن­دير.

7) فرقه سعي ائده­ جكدير كندلي‌لرين احتياجلاريني تأمين ائتمك اوچون اساسلي قدملر گؤتورسون.

8) دموكرات فرقه ­سي ­نين مهم وظيفه ­لريندن بيري ايش­سيزليك­له مبارزه ائتمك­دير.

9) انتخابات قانونوندا آذربايجانين حقينده بؤيوك ظلم ائديلميشدير ـ آذربايجان دموكرات فرقه ­سي سعي ائده­جك آذربايجان نفوسونا نسبت وكيل انتخاب ائتمه ­گه حقي اولسون.

10) آذربايجان دموكرات فرقه ­سي فاسد، مختلس و رشوه آلان شخص­لريله جدّي مبارزه ائده ­جك.

11) آذربايجاندان آلينان وئرگي­لرين ياريسيندان يوخاريسي آذربايجانين اؤز احتياجلارينا صرف ائديلسين.

12) آذربايجان دموكرات فرقه ­سي بوتون دموكراتيك دولت­لر، مخصوصاً متفق­لرله دوستلوق ساخلاماق طرفداري­دير. (گذشته چراغ راه آينده است، جامي، تهران، چاپ سوم، 1381، ص 259.)

بو مراجعت‌نامه ­نين سونوندا بئله گلميشدير: «بيز، اوّل اؤز ائويميز اولان آذربايجاندان باشلاييريق و اينانيريق‌كي آذربايجانين اصلاح و ترقي‌سي، ايرانين ترقي­سينه سبب اولاجاقدير و وطنيميز بو واسطه ايله قولدورلارين و مرتجع­لرين چنگاليندان نجات تاپاجاقدير.

     ياشاسين دموكرات آذربايجان!      ياشاسين مـستـقـل و آزاد ايران!»

بو مراجعت‌نامه‌دن سونرا، شهرلر و كندلرده جماعت دسته دسته ييغيليب فرقه‌نين شعبه‌سيني تشكيل وئرديلر. دوشمانلار دا ساكت اوتورماييب، خالق آراسيندا سوء‌تفاهم ياراتماغا چاليشيرلار. (شاهرخ فرزاد، فرقة دموكرات، آذربايجان، تهران، 1386.) اونلارين تبليغاتلاري، نهضتي تجزيه و يا آيري بير اؤلكه ­يه الحاق عنوانيله لكه ­لنديرمك ايسته ­ديلر. آنجاق تشكيلات ايشه باشلاميشدي. 23 گوندن سونرا تبريز تشكيلاتينا عضو اولانلار مينلر نفردن تجاوز ائتميشدير. (شاهرخ فرزاد، فرقة دموكرات، آذربايجان، تهران، 1386.) مهر آيي­نين 9 ندا كنفرانس قورولور و بيرينجي كنگره اوچون 59 نفر نماينده سئچيلير. كنگره ده 41 نفر مركزي كميته­يه سئچيليب و پيشه­وري فرقه­نين صدري اولور.

مرتجع­لر، تهراندا آذربايجان حركاتيني تانيتديرماق ايسته ­ميرلر و آذربايجان حقينده مقاله يا موضع توتماغي بوتون روزنامه­ لرده قدغن ائديرلر. آنجاق خبرلر ايرانين بوتون خالقلارينا چاتير، تهرانين ارتجاعي دولتينده ايكي دسته ­ليك يارانير. (م. س. ايوانف، تاريخ معاصر ايران، ترجمه كريم كشاورز، تهران، 1357، ص 117.) صدر، محمدرضا شاهين وزيري تختدن دوشوب، حكيمي ايش اوسته گلير.

دوروم ثابت قالابيلمزدي. فرقه ده سؤزه قناعت ائديب دورا بيلمزدي. حكيمي ده  قانون اساسي­يه وفالي قالمير و انجمن ايالتي قانونونو  پوزماق ايسته ­يير. بئله بير دورومدا، فرقه، خالقين آرزيلاريني يئرينه يئتيرمك اوچون ملي دولت تشكيلاتي ياراتماق گره­ كليگي ميدانا چيخير. آبان آيي­نين 20سينده ايالت انجمن­لرين و 15جي مجلس سئچگی ­لري­نين تئزراق باشلانماسي شعارلاري اورتايا چيخير. آيري سؤزله، فرقه بونو آنير كي داها قورولوش دؤره ­سي قورتاريب و عمل دؤره ­سي باشلانيبدير. اعتباراً بو گوندن، فرقه، سياسي قدرتي اله گتيرمك اوچون مبارزه ­ني شدتلنديرير. آبان آييندا تبريزده 150 مين نفرليك توپلانان عمومي ميتينگ قورولور و بورادا 700 نفر نماينده سئچيلير و بو نماينده لر آيين 30 ـ 29 گونلرينده اجلاس قوروب بئله تصميم لر توتور:

1) آذربايجان خالقي اؤزونه مخصوص مليّت، ديل، عادت و عنعنه ­لره مالك­دير. بو خصوصيات اونا حق وئرير، ايرانين استقلال و تماميتيني مراعات ائتمكله برابر، اؤز مقدراتيني تعيين ائتمك اوچون آزاد و مختار اولسون.

2) كنگره آذربايجان خلقي ­نين، ايرانين باشقا ايالت و ولايت­لريله اولان مدني، اقتصادي و سياسي رابطه­ سيني نظره آلماقلا برابر، هئچ وجه ايله راضي دئييل دولت آذربايجانين مشروع و قانوني تقاضالاريني، ايرانين سرحدلرينه خلل گتيره‌ن و اونون تجزيه­ سي سببي قرار وئرسين.

3) آذربايجان خالقي وار قوّه­سيله ايراندا مشروطه شكلي آلميش دموكراسي اوصولونون طرفداري­دير. 

4) آذربايجان خالقي ايرانين تماميت و استقلاليني گؤزله ­مكله برابر آذربايجاندا دموكراسي و ملي حكومت اوصولو ايله اداره ائتمه ­يي باجارير.   

5) آذربايجان خالقي‌نين اؤز ملي و آنا ديلينه مخصوص علاقه­ سي واردير. اؤزگه ديلي ­نين تحميلي اونو ترقي و تمدن كاروانيندان دالي سالير.

6) /150 مين نفرين امضاسي و 700 نفر نماينده­ نين اشتراكي ايله تشكيل تاپان ميللي كنگره آذربايجان ملتي­ نين اراده ­سيله اؤزونو مؤسسلر مجلسي اعلان ائديب، آذربايجانين داخلي ايشلريني اداره ائتمك اوچون 39 نفردن عبارت بير ملي هئيت سئچيب، اونلارا اختيار وئرير كي ملتين ملي ايستك­لريني عملي ائتسين. (شهريورين 12 سي،)

جالب بودور كي همان گون سوء استفاده­لرين قارشيني آلماقدان اؤتور «آذربايجان» درگي­سي بئله يازير: «خالقيميز سوء­تفاهم و تهمت‌لره يول وئرمه‌مك اوچون، اوز مقدراتيني اله آلديغي حالدا، اؤلكه­ميز ايراندان آيريلماماغيني اعلان ائدير و بوتون ايران خالقلاريلا قارداشليغيني حفظ ائتمه­يي اؤزونه وظيفه بيلير... آچيق و آيدين صورتده آذربايجانين ايراندان آيريلماسي و يا اونون آيري مملكته الحاق انتشاراتيني جّدي صورتده تكذيب ائدير». ( بهزاد بهزادي، نگاهي به وقايع سالهاي 1324 و 1325 آذربايجان، تهران، 1384، ص 29.)

 

يئنه جالب­دير كي بو زامان امپرياليست­لر، حتا توركيه راديوسو اعلان ائديركي تبريزده عصيانچي­لار اداره­لري اشغال ائديبلر. بو دورومدا پيشه­وري بير مقاله يازير و اورادا «بيز اؤزوموزو ايراندان مجزا بيلميريك، بيز مشروطه ­ني ديريليك ايسته­ ييريك. بيز فقط آذربايجان ملي مختاريتيني آلماقدان اؤتري اقدام ائديريك».  

بو مبارزه‌لر نهايتده 1324 جي ايلين 21 آذر گونو نتيجه ­يه چاتير و ملي حكومت قورولور. فرقه، بوگون، گون اورتادان قاباق پيشه ­وري­ني آذربايجان ملـي دولتيني تشـكيل وئرمه ­يه مأمـور ائديـب و پيشه ­وري گون اورتادان سونرا كابينه ­ني آشاغيدا كي آداملارلا تانيتديرير:

               باش وزير                            سيد جعفر پيشه وري

               داخله وزيري                        دكتر سلام الله جاويد

               خلق قوشونلاري وزيري             جعفر كاويان

               فلاحت وزيري                       دكتر مهتاش

               معارف وزيري                       محمد بي ريا

               صحيه وزيري                        دكتر اورنگي

               ماليه وزيري                         غلامرضا الهامي

               عدليه وزيري                        يوسف عظيما

               يول، پست، تلگراف

               و تلفون وزيري                      كبيري

               تجارت و اقتصاد وزيري             رضا رسولي

               ايش وزيري                          باش وزيرليك نظارتي ايله (شهريورين 12 سي، ص 36.)

گؤرونور بورادا خارجه وزیری یوخدور و بو، گؤسته ­ریر کی هئچ بیر صورتده آذربایجانین ایراندان آیریلماق فکری یوخدور.            

بو ملي حكومتين پروگرامي بونلار ايدي: (همان، ص 39-36.)

1) ايرانين استقلال و تماميتيني خللدار ائتمه­دن، ملي دولتيمزي دموكراتيك اساسلار اوزره قورماق

2) ولايت انجمنلري­نين انتخاباتينا باشلاماق

3) شهرلرين عمران و آبادليغي اوچون چاليشماق

4) معتمد آزاديخواه آداملاردان فرماندار و بخشدارلار سئچمك

5) ژاندارم و پليس اداره­لريني آزاديخواه و ميهن­پرست اشخاصا تاپشيرماق

6) ماليت قانونلاريني سهمانلاماق

7) مختاريت، مجلس ملي و ملي دولتي قوروماق اوچون، وجوده گلن فدايي دسته ­لريني بير مركز اطرافيندا تمركز وئرمك.

8) فرهنگ و معارف ساحه ­سينده: ملي ديليميزي بوتون مدرسه ­لرده رسمي اولاراق اجرا   ائتمك و ملي دارالفنون اساسيني قورماغا چاليشماق

9) ملي صنايعه اهميت وئريب، كارخانالاري دوزگون يولونا قويماق و يئني كارخانالار آچماق

10) يوللارين تعمير و احداثي، پست و تلگراف و تلفونو گئنيشلنديرمك

11) ايش­سيزليغين قارشيسيني آلماق

12) ايش قانونو لايحه­سيني تهيه ائديب مجلسه وئرمك

13) عمومي و مُسري خسته ­ليك ­لرين قاباغين آلماق و خالقين بهداشتيني تأمين ائتمك

14) آذربايجان ملي حكومتي بوتون هموطنلري حقوق و قانون مقابلينده مساوي حساب ائدير.

ملي حكومت همان گوندن ايشه باشلير و اوستده سايديغيميز يولو گئده­ركن چوخلو خدمت­لر گؤسته­رير. (دكتر سلام الله جاويد، نهضت ملي آذربايجان حاققيندا، آمريكا خارجه وزارتي‌نين مكتوبلاري، تبريز، [بي‌تا])  بير ايل داوام تاپديغي بو ملي حكومت، پهلوي دؤرونون 50 ايلليك ايشلريني بير ايلده گؤرموشدور. همان ايلين دي آييندا آذربايجان يونيوئرسيته­سي قورولور و بورادا طب فاكولته ­سي، فلاحت فاكولته­ سي، پداغوژي فاكولته­ سي (تاريخ، ديل، ادبيات، فلسفه، حقوق، رياضيات و طبيعيات) قورولور. معارف وزارتي مأمور اولور 10 گونون عرضينده ايكي ايشي يئرينه يئتيرسين 1) دارالفنون اوچون لازم اولان بيناني اطلاع وئرسين 2) دارالفنون اوستادلاري هئيتين سئچمك و علمي وسائطي حاضرلاماق. (بهزاد بهزادي، نگاهي به وقايع سالهاي 1324 و 1325 آذربايجان، تهران، 1384.)

دي آيي­نين 16 سيندا آذربايجان ديلي، رسمي دولت ديلي حساب اولونور. بوتون خالق آنا ديليني اؤير­نمه­ يه چاغريلير و بو كلاسلاردا حاضر اولانلارين ايش مدتي بير ساعت آزالير. بونون آرديجا يئتيم، صاحبسيز اوشاقلارين تربيتي حقينده قرار صادر اولور. آزادليقدان مدافعه اوچون فدايي دسته ­لري و خلق قوشونلاري قورولور.

   ملی حکومت چاغیندا آذربایجان تورک دیلی و ادبیاتی بؤیوک بیر مقیاسدا گلیشمه یه باشلاییر. اوشاقلار مدرسه لرده اؤز آنادیللرینده درس آلیرلار، خالق اداره لرده اؤز آنادیللرینده ایشلری گؤرورلر. خیاواندا – بازاردا خلق اؤز آنادیلینده دانیشیر و یازیچی لار، شاعیرلر ده اؤز آنادیللرینده یازیب – یارادیرلار. بیر ایل ملی حکومت سورور آما ادبیات بلکه اون ایللرجه گلیشمه ایله و انکشاف تاپمادا اولور. شاعیرلرین و یازارلاری ساییسی اونلاردان داها یوخاری، بلکه یوزلر کیشیه چاتیر، درگی لرین ده ساییسی چوخالیر و تورک دیلینه ماراق آرتیر. شاعیرلردن آد جچکمک ایسترسم گرک بونلارین آدینی حتمن آپارام: بالاش آذراوغلو، حکیمه بلوری، سهراب طاهر، مدینه گولگون، علی فطرت، فخرالدین محزون، بی ریا، علی توده، مروارید دلبازی، مخفی افشار، حزین تبریزی، ابراهیم ذاکر، مظفر درفشی، شهید نیکنام، اسماعیل جعفرپور، موسی طاهری، هوشیار، دوزدوزانی، یداله اسدی تبریزی، میرمهدی چاووشی، ابوالفضل حسینی، قلی خان بورچالو، هلال ناصری، علی اکبر حداد، امیرخسرو دارایی، سلیمان ثالث، جعفر کاشف، سیدعلی میرنیا، کمالی، آشیق حسین جوان، یحیی شیدا، ایوب نمینی، سلیمان جهانی، حسین صحاف، محمدعلی مداح، هوشی بختیار، همت علیزاده

بونلارین یانیندا بؤیوک رومان – حیکایه یازانلاریمیز دا واردیر او جمله­دن: فتحی خشکنابی، عباس پناهی، فیروز صادق­زاده، محمدرضا عافیت، محمد داداش­زاده و باشقالارینی آد چکمک اولار. بونلارین یازدیغی رومانلار، حیکایه لر و نثر یازیلاری دیلیمیزین گؤزه للیگینی و گوجونو گؤسترمه ­ده ­دیر.

بونلارین یانیندا سیاسی مقاله ­لر و حکومت اوستونده اوتورانلارین دانیشیقلاری آذربایجان تورک دیلینده سیاسی دئییم­لرین گوجلنمه ­سینی و سیاسی ادبیاتیمیزی دا یئکونلاشدیریر. پیشه­وری­نین مقاله ­لر و دانیشیقلاری بو قونو اوچون ان گؤزل نمونه لر یارادیر.

و بير ايلليك آذربايجان ملي حكومتيني قورور و بونونلا دا دموكرات ادبياتی يارانير. يوزلرجه گنج شاعرلر- يازيچيلار، قادينلار و اركك‌لر ال- اله وئريب ديكتاتورلوغو ائشيگه سورمكله خالقيميزين ديليني و ادبياتيني گلیشدیریرلر. بير ايلده يارانان عمراني، صنعتي و ادبي ايشلر، پهلوي سلسه‌سي‌نين 50 ايلينده اولماميشدير. آنجاق امپرياليست‌لرده اؤزلريني خطرده گؤروب، دموكرات حركاتيني بوغورلار. حركت بوغولورسادا، آنجاق فكر- دوشونجه و اونون حاصيلي اولان ادبيات هله‌ده‌ ديري­دير...

   شعریمیز بیر ایلده یوز ایلین یولونو گئدیر. دیل آزادلیغا چاتدیقدا اؤز وارلیغینی و گؤزه للیگینی گؤزه چکیر. بو زامان یازیلان کتابلار بوگون یاییلیرسا، زنگین و درین بیر ادبیاتا مالیک اولدوغوموزو دویاریق.

   فرهنگ یولوندا مدرسه­لر یاپیلیر، تئاتر سالونو، کتابخانالار دوزه ­لینیر و تبریز دانشگاهی­ نین بینوره ­سی باسدیریلیر و نهایت نه قدر شاه اونون آچیلیشینی دال سالاراق نهایت 1326جی ایلده ایشه باشلاییر. تبریز رادیوسو یولا دوشور.

آنجاق شاه قوشونو آذربایجانی غارت ائدیر، خالقین قانینی تؤکور. آذر آیی نین 26سیندا تورکجه کتابلاری توپلاییب و تبریزده ساهات قاباغیندا اودا چکیر. بو جنایت ایللر بویو آذربایجان شهرلرینده باش وئریر و تورکجه کتابلار اودا چکیلیر و بئله­ لیکله بیزیم دیلیمیزده اولان اثرلر، میلیونلار انسانین معنوی ثروتی اود ایچینده یانیب آرادان گئدیر. بئله جنایت تاریخده چوخ آز گؤرونوبدور. دوزدور عربلره و موغوللارا بئله اتهاملار باغلانیب، آما بیز اؤز گؤزوموزله بو جنایتلری گؤرموشوک.

نهایت ملی حکومتی یئنیلتمک اوچون انگیلیس، آمریکا و شاهنشاهی رژیمی البیر اولوب آذربایجانی قانا بله­ ییرلر. 25 مین آدامی قتله یئتیریب، 20 مین سورگون اولوب و چوخلاری یاشاییشدان ساقط اولور. زندانلار دولور،  مبارزه گیزلی شکلینی آلیر. بو تؤکولن قانلار تاریخین صفحه ­لرینی لکه له­میش و نهایت 1357جی ایلده سونوجلانیر.

 

قایناقلار:

12 شهریور، تبریز، 1357.

بهزاد بهزادي، نگاهي به وقايع سالهاي 1324 و 1325 آذربايجان، تهران، 1384.

دكتر سلام الله جاويد، نهضت ملي آذربايجان حاققيندا، آمريكا خارجه وزارتي‌نين مكتوبلاري، تبريز، [بي‌تا]

رحيم رئيس­نيا، از زندان، روزنامة آژير، تهران 1378.

م. کریمی، رئالیسم انتقادی در تاریخ ادبیات آذربایجان، تبریز، نشر اختر، 1395.

م. کریمی، آذربایجان معاصر شعری، تبریز، انتشارات نباتی، 1396.