گنجه لی نظامی / سیرّلر خزینه سی
گنجه لی نظامی، تکجه آذربایجان ادبیاتی یوخ، بلکه بوتون شرق ادبیاتینین اؤنملی، بؤیوک و اؤلمز سیمالارینداندیر. اونون درین دوشونجه سی، بوتون دونیا انسانلارینا بسلهدیگی محبت، قادینلارا اولان سایغی و حؤرمتی، هابئله انسانسئوهرلیک و ایدهآل بیر جامعه نین اؤزه للیکلرینی یارادیب – گؤسترمه یی، بشرین سعادتی اوچون چالیشدیغینا گؤره، ابدی بیر سیما کیمی قالارقیدیر. بئله بیر گؤرکملی انسانی هامی اؤزوندن بیلمه یه حقلیدیر. فارسلار نظامینی اؤزلرینه باغلاسالار، قیناماق اولماز؛ آذربایجان بو بؤیوک شاعری باغرینا باسیب اونا فخر ائتسه ده حقلیدیر. نظامی تکجه بیر خلق و بیر ملت اوچون یوخ، بلکه بوتون بشریت اوچون یول گؤسترمیش و بوتون انسانلارین سعادتی اوچون چالیشمیشدیر. بئله لیکله نظامی نه سنیندیر، نه منیم. او، بوتون یئر کوره سینده یاشایان انسانلارین بؤیوک شاعری، عالمی، حکیمی و دیلچیسیدیر. هامی اونو اؤزونه باغلایا بیلر. نظامی گنجوی اثرلری ۸۰۰ ایل عرضینده دُنیانین جانلی دیللرینه چئوریلمیش و مختلف عالملر طرفیندن آراشدیریلمیشدیر. نظامی ۸۰۰ ایل عرضینده یوزلرجه شاعرلره مراد اولموش و اونون یولونو گئدنلر ده یوزلرجه دیوان یاراتمیشلار.
یوسف اوغلو الیاس نظامی ۵۴۰ هجری ده آذربایجاندا دُنیایا گؤز آچیب، آذربایجاندادا یاشاییب و آذربایجاندان دا ائشیگه چیخمامیشدیر. نظامی باشی اوجالیقلا عمر سوروب، سلطانلار اونون کؤلگه سینده بوگونه قدر دیری قالیبلار. نظامی نهایتده ۶۱۲ ایلینده دُنیاسینی ده ییشیر و اؤزوندن ۵ اثری – خمسه آدلاناراق فارسیجا یادگار قویموشدور، بو اثرلر تاریخ ترتیبی ایله عبارتدیرلر: مخزن الاسرار، خسرو شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، اسکندرنامه کی اسکندرنامه اؤزو ایکی باخیشلا یازیلمیشدیر: بیری شرفنامه و سونرا اقبالنامه؛ عینی حالدا نظامی نین غزللر و قصیده لر دیوانی ده واردیر. بورادا ایکی دیلدن یارارلانمیشدیر: هم تورکجه شعرلری وار و هم فارسیجا. نظامی اؤز تورکجه اثرلرینه ده دفعهلرله اشاره ائدیر و تاسوفله سارای طرفیندن بیه نیلمه دیگینی بیله رک دئییر:
ترکی ام را در این حبش نخورند لاجرم دوغبای خوش نخورند
بئله لیکله نظامینین دئدیگینه گؤره، شاعرین خوش دوغباسی شاعرین آنادیلینده دیر کی سارایلار بگنمیرلر و لاجرم اوندان محروم قالیرلار، چونکی آخستان بیگ کیمی پادشاهلار شاعردن فارسجا و عربجه شعر ایسته ییرلر و شاعر آنادیلینده یازماغی ترجیح ائدیر. سعید نفیسی “دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی” کتابیندا، هم بو قونویا اشاره ائدیر و هم مصرده خدیویه کتابخاناسیندا نظامین ین تورکجه دیوانینین الیازماسینا اشاره ائدهرک اونو قبول ائدیر.
آذربایجانین تاريخي، اجتماعي و فرهنگي دورومو نظامی نین زمانیندا
نظامی نین حیاتی زمانیندا سلجوقلار یاشاییر. سلجوقلار بیر فدرالیستی سیستم ایله حکومت ائدیردیلر و آذربایجاندا سلجوقیلره باغلی اولان شیروانشاهلار و ائلده گزلر حکومت سورور. آذربایجان بیر انتباه دورانی کئچیریر. یعنی اقتصاد رونقده دیر، امنیت برقراردیر، تولید گلیشمه ده دیر، خلق یاخشی بیر یاشاییش کئچیریر و اؤلکه لر آراسی دوستلوق حکومت سورور. اؤلکه آبادلاشیر، عالملره حؤرمتله یاناشیلیر و علم دُنیاسی گونو – گوندن گئنیشلهنیر و یوزلرجه کتاب یازیلیر. سلجوق دؤروانی ایرانین ان عظمتلی و پارلاق دورانینی کئچیریر. سلجوق سارایی شاعرلرین، هنرمندلرین و عالملرین توپلانما یئری ساییلیر. آذربایجانین خلقی تورک دیلینده قونوشور، یوزلرجه اوزانلاریمیز، شاعرلریمیز اؤز آنادیللرینده – تورکجه یازیب – یارادیرلار. تورک دیلی، جانلی اولاراق اثرلرین یارانما دیلی ساییلیردی و فارس دیلی تازا – تازا آذربایجاندا اؤزونه یئر آچماغا باشلاییر. نظامی گنجوی لیلی و مجنون اثرینده فارس دیلینی حُرمتله بیر تازا گلین کیمی بیلیر و تازالیقدا آذربایجانا گلین گلمیشدیر.
سعید نفیسی ده بو بارهده یازیر: “این نکته مسلم است که زبان شعر فارسی زبان طبیعی و رایج مغرب ایران مخصوصا آذربایجان نبوده و زبان مشرق بوده است که از راه ادبیات وارد این سرزمین شده است. شعر دری در آذربایجان از قرن پنجم و از زمان اسدی و قطران آغاز شده و در قرن ششم ابوالعلا گنجوی، خاقانی، نظامی، فلکی، قوامی و بیلقانی به اوج خود رسیده است. ناچار شاعران آذربایجان زبان دری را از مادر خود نمی آموخته و از آموزگار درمی یافته اند.” (سعید نفیسی، ص ۱۳۵ – ۱۳۶).
بو زامان تورک دیلینده بؤیوک شاعرلریمیز وار. البتده یوزایل بوندان اؤنجه آذربایجاندا “شیخ حسام الدین اینانج” سلجوق سارایی نین بؤیوک شاعری و اوزانیدیر و “ملک نامه” کتابینین راویسیدیر. ایندی ۶جی یوزایلده، نظامینین یاشادیغی دؤوران اوچ بؤیوک تورک شاعریندن آد چکیرم: بیری شیخ عزالدین حسن اوغلودور. اونون تورکجه دیوانی و غزللری مصره قدر یاییلمیشدیر. حسن اوغلونون بوگون ۴۰ غزلی (تورکجه) الدهدیر. نظامی دن اؤنجه دُنیایا گلیب آنجاق نظامی ایله چاغداش ساییلیر. ایکینجی شاعریمیز خواجه علی خوارزمیدیر کی “قصه یوسف” اثرینی تورکجه اثرینی نظامی نین اسکندرنامه سی یازیلان ایلده بیتیریر. اوچونجو تورک شاعریمیز خواجه احمد فقیه تبریزیدیر. بو بؤیوک عالم ده نظامیدن یاش جهتیندن بؤیوک اولاراق نظامینی درک ائتمیشدیر. اونون ۵ اثری الدهدیر و تامام یارادیجیلیغی تورکجه دیر. اونون بوگون قبری تبریزده سردری نین ۲ کیلومترلیگینده اسبوس کندینده دیر. اونون رحلت تاریخی نظامی ایله اوست – اوسته دوشور. قبر داشی اوستونده اونون اؤلومو ۶۱۸ ایلی یازیلمیشدیر.
نظامی نین اثرلری باشدان باشا تورک بیر شاعرین یارادیجیلیغی ساییلیر. نظامی، اثرلرینین هامیسیندا تورک اولدوغونا، تُرکانه گئدیشلره اشاره لر ائدیر و اؤزونون تورک اولدوغونو دفعه لرله دیله گتیریر. او، تورک کلمه سینی و تورک اولماغینی مقدس سایاراق، حتی پیغمبرین معراجا گئتمهیینی ده ترکتازی آدلاندیریر و پیغمبری بئله مدح ائدیر:
زهی تُرکی که میر هفت خیل است
شاعر، سلجوق شاهی اولان سلطان سنجره یازدیغی شعرده، عدالت، صداقت و گؤزه للیگی تورکلرین خصلتی بیله رک یازیر:
دولت ترکان که بلندی گرفت مملکت از داد پسندی گرفت
چونکه که تو بیدادگری پروری ترک نهای، هندوی غارتگری
حكیم نظامی گنجوی ایران ادبیاتینـین ان گؤركملی شاعـرلریندن بیری، فارس ادبیاتینـین اساسلاریندان اولاراق، آذربایجان تورک ادبیاتینـین دا بـانیلرینـدن سایـیلیر. حكیم نظامی “خمسه ” آدلی اثرلری ایله دنیادا شهرت قازانمیش و یوز ایللـر بویو شاعـرلرین الهـام قاینـاغی اولاراق، چـوخلاری نظـامینـی یانسـیلاماغا چالیشمیشلار و هر زمان نظامی ادیبلرین و شاعـرلرین دقَت مركزینـده اولـوب، بو گون ده تازا تاپینتیلار اساسـیندا بوتـون دنیـا دقتـینـی اؤزونـه چكمیشـدیر. نظامینین توركجه دیوانی نـین الیازما نسخه سی اله گلدیكده بو گون بـو الیازمـانین یایـیلماسی، دیوانین تدقیقی ـ تنقیدی متنین چاپ اولماسی آذربایجـان تورک ادبیاتیندا بیر دؤنوش نقطهسینه چئوریلیر.
۲۰جی یوز ایلین اوّللریندن، نظامینین توركجه دیوانینـین وارلیغـی ادعـا اولونوردو. آمما الده بیر سند یوخایدی، الیمیزده اولان فاكتلار یـالنیز شاعــرین فارسجا اثرلرینده سپیلن بیتلر ایدی كی، اونـون توركجـه یازیـب ـ یاراتماسـینا اشاره لر اولونوردو. روس مستشرقلری، “بِرتِلس” كیمی آذربایجان فولكلورونـون و فرهنگی نین، هابئله خلق دیلینین ائتگیلرینـی نظـامی اثرلرینـده گؤسـترمه یـه چالیشیردیلار. بو آرادا پروفسور حمید آراسلینین نظـامی دیوانینـدا آراشـدیردیغی آتالار سؤزلری و اونلارین آذربایجان تورک كولتوروندن آلیـب فـارس ادبیاتینـا اتحاف ائتدییینی اورتایا چیخاریر و آیری ادیبلر اوچون فاكتلار الده ائـدیر. یئنـی آچـیلان بحـثلـرده بـو ملمعلـرین و دئییملـرین نظـامیدن اؤنجـه هـئچ فـارس شاعـرینین دیلینده اولمـادیغی و سـونراكی شاعــرلرین نظـامیدن آلـدیقلاری نظریه لر طرح اولونور. آراسلی نین بو آراشدیرمالاری بوتون یازیچیلاردا نظامی نین توركجه دیوانی اولدوغو بیر گوجلو اینام یاراتـدی و اونـدان سـونراكی ادیـبلـر و آراشدیریجیلار بو آراشدیرمالاری داوام وئره رک، نظامی نین توركجه دیـوانی نـین دالیجا گزمهیه باشلادیلار. بو آراشدیرمالار آراسـیندا نظـامی نـین خمسـه سـینده یـازیلان كیچیـك حــكایه لـره یـول آچیلـدی. بـونلارین خلـق آراسـیندا اولان حـكایه لره اوخشارلیغی یئنی بیر مرحله یه دؤندو، سونرا دده قورقود بـویلاری ایلـه خمسه ده گلن حكایهلرین بنـزرلییی آراشـدیرما موضـوعلارینـا چئوریلـدی و بـو داستانلارین دده قورقود كـتابیندان آلیندیغی فـكرلر ایرَلی سورولدو و تدقیقلر بـو اینامی گوجلندیردی و دده قورقود كـتابی نظامی نـین الهـام قایناقلارینـدان بیـری اولدوغو فـكر اورتایا چیخدی. بورادا ایكی ایره لیلمه بیرگه قاباغا سـورولدو: بیـری نظامیدن اؤنجه دده قورقود داستانلارینین یازیلیش مسئلهسی و نظامی چاغینـدا بو داستانلارین خلق ایچینده یایغین صورت تاپماسی؛ ایكینجی: نظامی بیر تورکدیللی شاعـر اولاراق فارسلارین استفاده ائـدهجهیینـی نظـره آلیبـان بـو داستانلاری اؤز خلقیندن آلیب فارسلارا اتحاف ائتمه سیدیر.
ایراندا كئچن جریان بوتون احتیاط ایله بو موضوعا توخونوردو. صمد بهرنگـی بو مسئلهنی دقیق دوشونه رک قـیسا و داغینیق مقاله لرینده اونـا اشـارهلر ائتـدی، دكتــر صــدیق، بــرتلسین كتابینی فارسـجایا چئویردیكــده بئلــه موضــوعا توخونموشدور. نظامینین باشقا بیر قایناق دا الینده واریمیش. بو قایناغی بیز بولغار مورّخی اولان قاضی بردجین کتابیندان آلیریق.
آذربایجان ادبیاتیندا اسکی زمانلاردان تورکجه اثرلر اوزه چیخیر و زمان گئتدیکجه قدیم اثرلر بللی اولور. تورکلر اسلام ظهور ائده ن گوندن کؤنوللو اولاراق مسلمان اولموشلار و اسلام ساواشلاریندا قورخماز عسکرلر کیمی ایگیدلیکلر گؤسترمیش و تئز بیر زماندا اسلام بایراغینی چیگینلرینه آلیب و امیرلر کیمی ده سئچیلمیشلر. اما یازما عرصهسینه گلنده هله اوچونجو یوزایله قدر اؤز ملی الفبالاریندا – گؤگ تورک و اویغور الفباسی ایله یازیب – پوزموشلار. کئچن یوزایلینه قدر تورک یازیلاری و کتابلاری گؤگ تورک و اویغور الفباسیندا اولدوغو بللی ایدی، و ایلک حجملی اثر عرب الفباسیلا قوتادغو بیلیک تانینیردی کی ۴۶۱ ایلینده یازیلمیشدیر. اما بو زمان باشقا بیر اثر ده تاپیلدی کی ۲۰۰ ایل بوندان اوّللره گئدیب چاتیردی. بو اثر “شان قیزی داستانی”دیر کی هجری ۳جو یوزایله عایید دیر و اونون شاعری میکائیل باشتودور.
شان قیزی داستانی آدلانان کتاب، ۲۶۰ هجری ایلینده آذربایجاندا یازیلان ائپیک – حماسی بیر اثردیر کی میکائیل باشتو یازمیشدیر. میکائیل باشتو ۲۱۳ هجری ده باشتو شهرینده آنادان اولموش و اثرینی ۲۴۳ ایلینده یازماغا باشلایاراق ۲۶۰ هجری ایلینده بیتیرمیش و بولغار حکمرانی اولان “بات اوقور” اوچون تقدیم ائتمیشدیر.
۷جی عصرین تانینمیش بولغار مورّخی – قاضی بردج اؤز کتابی “بولغار تاریخی”نده بو اثری ده یرلندیریب و اونو آذربایجان ادبیاتیندان ساییر و دلیلی آذربایجاندا اولان بولغارلار یازمیش اولدوغونو خاطرلاییر و دیلینی آذربایجان تورکجه سی آدلاندیریر. قاضی بردجین تاریخ حقینده یازدیغی کتابدان اؤیرهنیریک کی میکائیل باشتونون بؤیوک بابالاری هندوستاندا یاشایاراق اسلام دینینی قبول ائتمیش و سونرا خوارزمه کؤچموشلر. سونرا آذربایجانا گلمیش و آذربایجاندا مسکونلاشمیشلار. میکائیل باشتو – اوکراینادا باشتو شهرینده آنادان اولموش، آنجاق بؤیوک کؤچ زامانی اوکراینادان آذربایجانا گلمیشلر. آما خزرلر باسقیسی باشلایاراق ولگا چایینین اطرافینا کؤچمه یه مجبور قالیرلار و اورادا “جیلکی بولغار” آدلی مسلمان دولتینی قورورلار.
میکائیل باشتو ۳۱۸جی ایلده تجارت سفرینه چیخاراق یولدا چولمان چاییندا بوغولور و اونون جسدینی باتیرا آپاریب بیر مچیدده قویلاییرلار. بونو دا آرتیرماق لازیمدیر میکائیلین اوغلو عبدالله ابن باشتو دا بؤیوک و آدلیم شاعر اولموش و اونون “کسیک باش کتابی” دونیادا تانینمیش بیر اثردیر. عبدالله ابن باشتو بو اثری ۳۰۹ هجری ایلینده یازمیشدیر و بوگون الدهدیر.
داها بیر سؤزو دئمک لازمدیر کی بوگون شان قیزی داستانی دُنیانین جانلی دیللرینه ترجمه اولموش. بو اثر – شان قیزی داستانی – روسجایا چئوریلمیش و سئویندیریجی حال بودور کی ۱۹۳۰ ایللرینده سووئت اؤلکه سینده عرب الیفباسی ایله یازیلان کتابلار نابود ائدیله رک، بو اثر روسجا ترجمه سیله برابر جان قورتاریب و بوگون موجوددور. بو آرادا روس عالیمی و دیلماجی M. K. Nigmatool جنابلاری نین چالیشما و ادبی ایشینه بورجلویوق.
البتده تاریخ بویو چوخلو اثرلر واردیر کی شان قیزی داستانیندان سؤزلر یازمیشلار او جمله دن کاشغرلی محمودون دیوان لغات التورک کتابیندا بیر سیرا شعرلر گتیرمیشدیر کی عئینا شان قیزی داستانیندا واردیر و بو امر اثری داها آرتیق اعتبارلاندیریر و بللی اولور کی الیمیزده اولان اثر معتبر ساییلمالیدیر.
بیز نظامی نین توركجه دیوانینین اولدوغونو، ایلك اؤنجه فارسجا دیوانینـدان دوشونوروک. نظامی بیر تورک دیللی عائیله ده دنیایا گلیب بوی آتـیب، یاشاییب و شاعـر اولموشدور. ادیبلر ده بونو انكار ائـده بیلمـه ییـبلـر. نظـامی فخـر ائده رک اؤزونو تورک بیلیر.
نظامی نین اكدش اولدوغونا، آتاسینـین تـورک اولـدوغو یئتـر، نظـامینـین قادینی و حیات یولداشی دا تورکدور. آفاق، شاعـرین حیـات یولداشـی دربند حاكمی طرفیندن بیر كنیز كیمی اونا گؤندریلمیشدیر، آنجـاق نظـامی آفاقـا كنیز گؤزو ایله باخمامیش، بلكه اوره یین اونا تاپشیرمیش، نه یـازیق كـی تئـز ده الدن وئرمیشدیر. آفاق شان قیزی داستانینین راویلریندن بیری ایمیش. بو معلوماتی بولغار تاریخی – قاضی بردجین اثریندن اوخویوروق. قاضی بردج بو زمان محمد – نظامینین اوغلو ایله ایلگیسی اولموش و اؤزو یازدیغینا گؤره، محمد شان قیزی داستانی کتابینی آپاریب قاضی بردجه وئرمیشدیر. قاضی بردج یازیر کی نظامی چوخ احتمال کی همین کتابدان یارالاناراق هفت پیکر و اسکندرنامه رومانلارینی یازمیشدیر.
نظامی اؤز سئوگیلی سی نین اؤلمه سیله اوغلونو تانریا تاپشیریر و اونو ترکزاده آدلاندیریر.
نظامینین فارسجا یازیلان خمسهسـینده “تـورک ” سـؤزو و اونـدان یارانـان یوزلرجه تركیبلر و دئییملر ایشلنمیش، تـورک، توركـی، تُركانـه، تُركـان، تُركتـاز، تورکوَش و باشقا فورمالاردا ایشه آپاریلمیش و هامیسیندا شاعــرین هـدفی تـورکدن متانت، شجاعت، گؤزه للیك، یاخشیلیق، قورخمازلیق، اوركلی لیـك و. . . اولموشـدور. شاعـر حتّا مدح ائتدییی شاهلاری تورک اولدوقلارینا گؤره اؤیور و پیسـلیكلـری اونلاردان اوزاق بیلیر.
نظـامی نـین بوتون قهرمانلاری تُركانه گئدیشلری ایلـه تعریفلـه نیـر، حتّی فرهـاد، اسـكندر، شیرین، لیلی و باشقالاری فارس، عرب، مقدونیهلی اولورسالار دا یاخشـی اولـدوقلاری زمـان شاعـر اونلاردان تورک عنوانی ایله آد آپاریر. دکتر برات زنجانی نظامینین فارسیجا اثرلرینی آراشدیراراق یازیر:
“نظامي قلمش را در زبان فارسي با سليقه و روحيه‌ي ترك و تركانه بكار گرفت. نظاميشناسان برجسته‌ي ايران نيز تفاوت اساسي زبان خاقاني و نظامي را از زبان شاعران فارسي زبان انكار نمي‌كنند” (برات زنجانی، ۱۳۹۱، مقدمه) . و تورک دیوانینی دا نظامینین اصیل یارادیجیلیغی بیلیر. اما، تاسف یئری واردیر کی بیر سیرا ادیبلر آشاغیداکی نئچه بیتی الده توتوب، نظامینین تورک دیلینه قارشی اولدوغونو (؟!) ادعّا ائدیرلر:
تركی صفتی وفای مـا نیسـت تركانه سخن سزای ما نیسـت.
اما بو بیتلر نظامی نین دیلیندن یوخ، بلکه آخستان بیگین دیلیندن تعریفلهنیر و شاعیر اونا قارشی چیخیر. بو بیت، لیلی و مجنون اثرینین “سبب نظم کتاب” باشلیغی ایله قلمه آلمیشدیر. آیدینجا گؤرونور كی حكیم نظامی بیر گون اوتورموش و بیر دهیرلی اثر یازماغا همّت قورموشدور کی شاه قاصدی گلیب و نظامیدان لیلی و مجنون اثرینی فارسیجا یا عربجه یازماغینی دیله ییر. یئنه آیدینجاسینا گؤرونور کی اوستده گتیردیگیمیز بیت، نظامی دیلیندن یوخ، بلكه آخستان دیلینـدن دئییلمیشدیر. شاه شاعـردن ایسته میشدیر بو اثری فارسجا و عربجـه سؤیله سین و توركجه اولماسین. نظامی بو اثـری توركجـه یاراتماغـا جان آتـیرمیش آمما شاه بو ایشین قارشی سینی آلیر. اودور كی ناراحت اولور:
چون حلقه شاه یافت گوشـم از دل به دماغ رفـت هوشـم.
بونو دا آرتیرماق ایستهییرم کی “ترکی صقتی”، نظامین ین ترکانه یازماغی قارشیندا معنا تاپیر؛ یوخسا پیس بیر آنلامدا دئییلدیر؛ یئنه تأسوفلرله فارس ادیبلری بونو الده گؤتوروب تورکلری پیسله مک اوچون ایشه آپاریرلار. سلجوقلار تورک اولدوغو حالدا، نئچه – نئچه نه دنلره گؤره تورک دیلی و ادبیاتینین گلیشمه سینه یاردیمچی اولمادیلار. آنجاق بو، او دئمک دئییلدیر کی تورکلره قارشی اولدولار؛ بلکه قاراخانلیلار سارایی ایله رقابت ائده رک، فارس دیلی و ادبیاتینی داها آرتیق حمایت ائتدیلر. بورا دا ترکی صفتی عبارتیندن منظور تورکجه یازماقدیر و نظامی تورکانه یازماغی اؤز شیوه سی بیلیر. آنجاق آخستان بیگین سؤزوندن ناراحت اولوب فارسیجا یازیر. ائله بودور کی نظامی هفت پیكر یا “یئددی گؤزل” اثرینده توركلری تعریف ائدهرک “تركانه اله قلم آلماق” دان اؤزونه اؤیونور و “در ستایش سخن” عنوانی آلتـیندا بئله یازیر:
تركی ام را در این حَـبَش نخرنـد لاجرم دوغبـای خـوش نخورنـد
نظامینین تورکجه دیوانی
قاهرهده گنجهلی نظامینین آدینا تانینان تورکجه دیوان الیازماسی الدهدیر. بو الیازمادا قارامانلی نظامینین دا شعرلری گلمیش و گنجهلی نظامینین شعرلریله قاریمیشدیر. بونا گؤره بیر سیرالار چالیشیرلار بو اثری بوتونلوکله گنجهلی نظامینین الیندن آلیب قارامانلی یا منسوب ائتسینلر. گنجهلی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا ۲۴۰ ایل فاصله واردیر. گنجهلی سلجوقلار زمانی آذربایجاندا یاشامیش و تاریخی اولایلار اونون شعرینی باشقالاریندان فرقلندیره بیلر. بیر حالداکی گنجهلی نظامی قوجالیغینا قدَر سارایین حؤرمتینی قازانمیش، آذربایجان و فارس ادبیاتی ایله یاخیندان یاشامیشدیر. قارامانلی نظامی ۲۴۰ ایل سونرا یاشاییب، گرمیان سارایی ایله باغلی اولموش و ۲۹ یاشیندا دُنیاسینی دهییشمیشدیر. قارامانلی فارس ادبیاتینا علاقه بسلهیهرک بیر زمان ایرانا گلمیش، بورادا طب اوخوموش و آنادولویا دؤنموشدور. تاریخی اولایلار و جغرافیا اؤز تاثیرینی بو ایکی شاعیرین اثرلرینده قویموشدور. یاشادیقلار محیطین فرهنگی ده ائتکیسیز اولمایاجاقدیر. بیر چوخلو نهدنلرله اثبات ائدیلیر کی نظامینین دیل خصوصیتلری اونون تورکجه شعرلرینده ده گؤز اؤنونده جانلانیر. دیلدن علاوه تاریخی سیمالار و گنجهلی نظامینین مدح ائتدیگی شخصیتلر داها آرتیق ایناندیریک کی بو دیوان تکجه گنجهلی نظامینین اولا بیلر. البته بو بارهده اونون تورکجه دیوانی مقدمهسینده دانیشاحاغیق. تاریخی اولای لارین تصویرینی، شاهلارین مدحی و اونلارا اشارهلر بونو اثبات ائدیر.
بیز بورادا یئددی گؤزل یا همان هفت پیکرین تورکجه چئوریسینی سیزه تقدیم ائدیریک. بو اثر شاعرین دؤردونجو اثریدیر و اؤزونو تثبیت ائتدیگی اساسدا ۵۹۳جو ایلین اوروجلوق آیینین ۱۴نده بیتیرمیشدیر. آما ترجمه سی حقینده دئمک لازمدیر کی یوزایللر بویو چوخلو شاعرلر بو اثری تورکجه میزه چئویرمیشلر و یا اونا بنزتمه لر یازمیشلار. نظامی بو اثرینده عشق و سئوگیدن ان گؤزل صحنه لر یارادیر و سئوگینین ائتکیسیندن سؤزلر آچیر. عینی حالدا نظامی نین اوتوپیاسیندا بؤیوک نقش اویناییر. نظامي آذربایجانین بؤیوک انسان سئور شاعری و دوشونریدیر کی دُنیا انسانیت دوشونجه سینین آچیقلاماسیندا بؤیوک رول اوینامیش، زنگین اثرلریله دُنیادا قالارقی بیر شخصیته چئوریلمیشدیر. او بشری و انسانی فکرلر یایماقلا بوگون ده بیزیمله چاغداش ساییلیر. اجتماعی اصلاحاتا اورهک باغلایان شاعر، نهایتده بؤیوک ده ییشیکلری لازیم بیلیر و اوتوپیاسیندا انسانلار آراسیندا دوزگون، سالم و تمیز بیر ایلگیلرین قورولماسینی ایسته ییر.
نظامی یئددی گؤزل اثرینده آذربایجان عاشیقلارینین عنعنه لرینه اشارهلر ائدیر و هر بیر روایتده بیر عاشیق شیوهسینده یارارلانیر. هر بیر راوی داستانینی سؤیله مه یه باشلایاندا عاشیقلار کیمی ساز اله آلیب و سؤزونو شعرله سؤیله مه سی، عاشیقلاریمیزین دبلرینی خاطرلادیر. مثلا بیر یئرده بئله سؤیله ییر:
ایلکین نفس دردی، او دلبر گؤزل
سونرا پرده آچدی، آتدی چنگه ال
دئدی کی: عاشیقلار دئییر بیر کره
یار گلمیش باش چکه اینجه دلبره . . .
هفت پیکر یا همین یئددی گؤزل اثری، مختلف تورک شاعرلری طرفیندن تکرار قلمه آلینمیش و یا تورکجه یه چئوریلمیشدیر او جملهدن: “امیرعلیشیر نوایی” “سبعه سیاره” عنوانیله بو داستانی سؤیله میش و اساس دقتینی نظامییه عطف ائتمیشدیر؛ “لامعی” همان آدی حفظ ائده رک هفت پیکر اثرینی تورکجه یازمیش، “عطایی” همین مثنوینی “هفت خوان” آدیلا تورکجه یه چئویرمیش؛ “عالی”، “هفت مجلس” عنوانی آلتیندا بو اثری تورکجه یازمیش و . . . تمام بو شاعرلر نظامییه اقتدا ائدیب و اونون اثرینی ترجمه ائتمیشلر و یا اؤز اثرینی نظامینین اثرینه بنزَتمه کیمی قلمه آلمیشلار.
نظامی دفعهلرله آناوطنینه، اؤز خالقینا دؤنور و وطنینی گؤزل تصویرلرله تعریفلهنیر. بؤیوک جهانگیر مقدونیالی اسکندر آذربایجانا گلدیکده نوشابه – آذربایجان شاهی – قارشیندا دیزه چؤکور. اونون اثرلرینده، لیلی عرب اولورسا دا تورکانه گئدیشی وار، بهرام گور آذربایجانا پناه گتیرمیش و عقللی رفتار ائتمهیه مجبور قالیر. عیاشلیقدان ال چکیر، دوزگون دولانما مجبوریتینده قالیر. شاعرین وطنی گؤیجه گؤل بیر اسرارآمیز یئردیر.
آذربایجان و تورک ادبیاتیندا، مدینه ی فاضله (اوتوپیا) حقینده دوشونجه لر و یارانان عالملرین ساییسی چوخدور. بو ساحهده نظامی نین تؤکدویو طرح دُنیا سویه سینده گؤرکملی بیر نظریه دیر؛ آنجاق نظامی اؤز دوشونجهلرینی باشقا تورک عالملری او جمله دن ابونصر فارابی (۲۵۷ – ۳۳۸)، یوسف بالاساغونلو – خاص حاجب و باشقالاریندان آلاراق، چوخ گؤزل بیر اوتوپیانین طرحینی تؤکموشدور. اسلام دنیاسیندا ایلک حکیم و دوشونور فارابیدیر کی بیر مدینه فاضلهنین اؤزه للیکلرینی آراشدیریر و بیر درین دوشونجه لی عالم کیمی اسلاما آرخالاناراق بئله بیر جامعه نی آچیقلاییر. اونون مدینه فاضله سینده عدالت اساسلی بیر یئر آلیر. فارابینین مدینه فاضلهسینده، بیر مدینه جاهلهدن ده آد چکیر و او جامعه ده اختلاس، رانت، یالان و اوغورلوق شرعی و حکومتی حکم ساییلیر.
فارابینین اونوپیاسیندا انسان مرکزده دایانیر. او بو دوشونجه لریله چالیشیر خلیفه لرین رحمسیزلیکله خالقی اذیت ائتمکدن و بیر کوله کیمی برخورد ائتمکدن ساخلاسین. اونلاری اؤز مذهبلرینده آزاد قویسون و گئیینمکلرینه، یئمکلرینه دخالت ائتمه سین، اونلار خلقین امنیت و رفاهینا سوروملودورلار. عینی حالدا فارابی دُنیا چرچوواسیندا بیر حکومت یارانماسینین طرفداریدیر.
خاص حاجب ده قوتادغو بیلیک کتابیندا اسلام قانونلارینا آرخالاماراق، خلقین رفاهی، آزادلیغی، برابرلیگی اصل ساییلیر. بوتون حکومت انسانلارین خدمتینده اولدوغونو ایره لی سورور. خاقان اؤلکه نین آوادانلیغینا و خالقین باش اوجا یاشاییشیندا سوروملودور و حکومت باشچیلاری تکجه و تکجه خالقین ایستکلرینی برآورده ائتمه یه مجبوردورلار. بو توپلومدا عدالت اساس ساییلیر و لیاقت اساسیندا و باجاریق اوچون خدمته چاغریلیرلار.
نظامییه چاتدیقا داها گؤزل بیر اوتوپیا ایله اوز – اوزه گلیریک. نظامی موجود سیستمدن انتقاد ائده رک خالقین اویاق اولماسینین طرفداریدیر. انسانین یاشاییشی هدفلی اولماسی و معنویتله دولو اولماسینی، حیاتین گؤزه للیکلرینی تعریفله ییر و بوتون انسانلار بو گؤزه للیکلردن بهره آلماغا حقلیدیرلر. نظامی جسارتله سلطانلاری نقد ائدیر و اونلارین بوینوندا اولان تکلیفلری خاطرلاییر و آچیقجاسینا حاکملری تنقید ائدیر (معینفر ۱۳۶۲:۳۹).
نظامی سلطانلارین ظلملرینی داستانلارا چکیر، حتا سلطان سنجردن قورخمایاراق بیر قاری خاتونلا داستانینی تصویر ائده رک بئله یازیر:
پیرزنی را ستمی درگرفت دست زد و دامن سنجر گرفت:
شاه که ترتیب ولایت کند حکم رعیت به رعایت کند (همان، ص۴۶)
دولت ترکان که بلندی گرفت مملکت از داد پسندی گرفت.
چونکه تو بیدادگری پروری ترک نه ای، هندوی غارتگری.
بئله لیکله سلطانا مصلحت بیلیر عدالتله هر بیر ایشه یاناشسین(همان، ص۴۷)
نظامینین اثرلرینده اولان قهرمانلار، خلق کوتله لری ایچیندن سئچیلمیشدیر. مخزنالاسراردا قاری بیر قادین سلطان سنجرین یولونو کسیر. اونا ادب اؤیرهدیر. باشقا یئرده بیر قوجا باغبان سلطان سنجرین ظلملرینی اوزونه ساییر. فرهاد، خسروشاهین قارشیندا دایانیر. بو داستانلار اوخومالیدیر: سلطان سنجر و پيرزن، داستان مرد خشتزن، داستان ميوه فروش و روباه، داستان دو حكيم متنازع، داستان كودك مجروح و باشقالاری (محمد عارف، ۱۹۴۷، ۱۱). بورادا زحمتکش خلقدیر کی سلطانلارا غالب گلیر. نظامی نین سسی قاری قادینلارین، بنا و فعله لرین سسینی سسلندیریر. الینین زحمتیله حلال چؤرک قازانانلار اونون داستانلاریندا قهرمان ساییلیرلار.
شاعر تمام اثرلرینده شاهلاری نصیحت ائدیر و پیس عملرینی تنقیده چپکیر:
شــاه كـه ترتيب ولايـت كند، حكـم رعـيـت بــرعـايت كنـد.
تا همه سر به خط فرمان نهند، دوستيش در دل و در جان نهند.
نظامینین اوتوپیاسیندا ایلک باشدا عدالت دایانیر. شاه – سلطان تکجه خلق خدمتینده اولمالیدیر، اورادا اوغورلوق، اختلاس یوخدور. بیتالمالی هر نئجه ایسته دی خرجله یه بیلمه ییر. پوللاری اؤلکه دن ائشیگه چیخارا بیلمیر، ایسته دیگی یئرلرده یوخ، بلکه ایچه ریده خلقین رفاهی یولوندا خرجله مه لیدیر. هفت پیکرده بهرام عادل اولوسا دا، عیاشلیغینا خرجله دیگی تنقید اولور، تجمل قارشیندا دایانیر و ساواشلاری شاهلارین خودخواهلیغیدان بیلیر. یوخسا ملتلر هئج زامان ساواش طرفداری دئییلدیرلر. نظامی نین شاها باخیشی نظامی بئله دیر. نظامی آچیقجاسینا شاهلاری بئله تصویر ائدیر و خالقی اونلاردان اوزاق دورماغا چاغیریر:
پادشا آتشي است كـز نـورش، ايمن آن شد كه ديد از دورش.
نظامینین مدینه ی فاضله سینده قادین رولو
نظامی باشقا شاعرلره بنزهمیر. او باشقا شاعیرلر کیمی قادینی اژدها و دیو بیلمهییر، بلکه قادینی، خلقتین شاه اثری و حیاتین یارادیجیسی کیمی حُرمتله اونا یاناشیر. قادین شرفگتیرن، سئوگی قایناغی و انسان یارادان ساییلیر. او باجیلارینی، آنالاری و قادینلاری ایگیدلردن سئچمه ییر. اونلاری ایگیدلردن اکسیک یوخ، بلکه یوکسک ده بیلیر. بونو نظامینین تامام اثرلرینده اوخویوروق. بوگونه قدر دونیا ادبیاتیندا بئله بیر شاعیر و عالیم گلمه میشدیر کی قادینلا بئله حُرمتلی و سایغیلی رفتار ائتسین. نظامی یانلیش سیستملره قارشی دایانیر و قادینی هئچ بیر ایگیددن آلچاق بیلمهییر بلکه بوتون یوکسکلیکلره صاحیب قادینی بیلیر. گؤروروک کی انوشیروان، اسکندر و بهرام کیمی بؤیوک و گوجلو قولدورلار بیر قادین قارشیندا نئجه ذلیل اولورلار و نئجه اونون حؤرمتینه دیزه چؤکورلر. بودور نظامینین قادینا باخیشی. بئله بیر اوتوپیادا قادین داها بیر قولچاق یوخ، بلکه شرفقازانان، بشریتی قورتاران و شرفلی آنالار، باجیلار و قادینلاردیرلار.
هفت پیکر چاغداش شاعرلریمیزین نئچهسینین طرفیندن تورکجهیه ترجمه اولموش؛ آنجاق بیز محمد راحیم ترجمه سینی الده ائدیب و باشقا ترجمهلره گؤره آرتیق بیندیک. البته کتابین باشا باشیندا شوروی سیستمینین باسقیسی و چرچوواسی گؤرونور. آما عئینی حالدا اصلینده وفالی قالمیش و دوزگون صورتده ده ترجمه اولموشدور. بورادا آرتیرماق لازیمدیر کی بو شاعرلر محمد راحم ده اونلارین ایچینده – شوروی سیستمی ایچینده ال – قوللاری باغلی ساییلیرلار. مثلا ایران ادیبلرینی بیر یوللوق قبول ائدیرلر و ایرانیستی فکردن ائشیگه ایاق قویماییرلار.
البتده بیر زادی دا آرتیرمالی یام، باکی چاپیندا چوخلو مراجعتلر یازمیشلار و کتابا سانکی شرح یازیرلار. آما بونلارا احتیاج دویموروق چونکی بیز ایراندا یاشاییریق و فارس ادبیاتینین تام دئییملرینه، تعبیرلرینه و اصطلاحلارینا تانیشیق. بونا گؤره اثرین ایلک صفحه لرینده نئچه مراجعتی یازیب و سونرا داوام ائتمه دیک و نیاز دا بیلمه دیک.
قایناقلار:
حمید آراسلی، نظامی و آذربایجان خلق ادبیاتی، مقالهلر مجموعه سی، باکی، ۱۹۴۷٫
دوکتور ارتوغرول یامان، تورک دونیاسی اورتاق ادبیاتی، آنکارا، تورکیه دیانت وقفی یایینلاری، ۲۰۰۴٫
دیوان غزلیات و قصاید نظامی، تصحیح سعید نفیسی، تهران، کتابفروشی فروغی، ۱۳۱۹٫
دیوان نظامی گنجوی، تصحیح و گردآوری: دکتر برات زنجانی، تهر ان، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۱٫
سعید نفیسی، احوال و آثار نظامی گنجوی، تهران، ۱۳۳۵٫
کلیات حکیم نظامی، تصحیح: دحید دستگردی، تهران، ۱۳۳۵٫
گنجینه گنجوی، تصحیح وحید دستگردی، تهران، ۱۳۳۵٫
م. کریمی، نظامی گنجوی، تهران، انتشارت اندیشه نو، ۱۳۸۳٫
میکائیل باشتو ابن شمس تابیر، شان قیزی داستانی، تورک کولتور باکانلیغی، آنکارا، ۱۹۹۱٫
نظامی گنجوی، یئددی گؤزل، ترجمه: محمد راحیم، اؤن سؤز و علمی رداکتور: پروفسور خلیل یوسفی، باکی، ۲۰۰۴٫
***
+ نوشته شده در سه شنبه ششم مهر ۱۴۰۰ ساعت 9:9 توسط م. کریمی
|
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی