هورری ­ها

هورری نام مردمی است که بین دریای خزر تا رود دجله در 4000 – 4500 سال پیش از این زندگی می­کرده­اند. هورّی­ها بین کوههای زاگرس تا سواحل مدیترانه بین سالهای 1600 الی 2500 ق.م تمدنی برپا نموده و امپراتوری خود را بنا نمودند. مدنیت هئتیت­ها نیز متعلق بدانان است. هورّی ها 15 قرن پیش از میلاد رقیب سرسختی برای مدنیت مصر و بابل بوده ­اند.

هرچند زبان هورّی­ ها از بین رفته و امروز کمتر آثاری از آنان در دست است، اما زبانشناسان پیوند بین زبان هورّی­ها و زبان ملل قفقاز را تایید می­ کنند. از کتیبه­ ی کشف شده ­ی هوریان ازخاتوشا - پایتخت هورّی ­ها، به خط میخی نشان می­ دهد آنان پیش از هئتیت­ها دارای مدنیتی بالاتر بوده­اند. آنان پادشاهی میتان را بنا نهاده و با آنان می­ زیسته ­اند. همه­ ی اسناد تاریخی از پیوستگی هورّیان با میتانها حکایت دارد. بنا بر نوشته ­ی همین مورخان، هورّی­ها بیشتر بین کوه های زاگرس و دریای ارومیه می­زیسته و ریشه­ ی فرهنگ خود را در این سرزمین نهاده­ اند. آنان با دوستی در کنار ملل دیگر زیسته ­اند، برای حفظ خود هم که شده در صلح و صفا با دیگران عمر گذرانده­ اند؛ اما در برابر هجوم دیگران ساکت ننشسته ­اند.

اگر زبان هورّی­ها را با زبان ملل قفقاز یکی بدانیم اینک نامهای شهر اورفا – تورفای امروزی از آنان گرفته شده است و زبانشناسان آنرا آسیایی می­دانند. برخی هم آنان را آریایی دانسته­ اند! امروز کتیبه­ای در بوغازکوی از هورّی­ها بدست آمده می­ تواند بسیاری از معماها را حل نماید. هورّیها در پرورش اسب مهارت داشته و در کشاورزی هم ورزیده بوده ­اند. زنان در بین هورّی­ها احترام وافر داشته است. در باره­ی دین و آئین آنان نیز اطلاعات ارزشمندی در دست نیست. اما تاکید شده است که هوری­ها به خدایان چندی معتقد بوده ­اند.

هورّیان از پروتوترکان ایران مانند سومریان، هئتیت ­ها، گوتّی­ ها و لوللوبی­ ها و مانناها و ساکاها بشمار می ­آیند. آثار باقی مانده از هوریان را می­ توان در اورفا، اورمیه، سلماس و توروس دید. این سرزمین­ها در دوران پیش از میلاد با نام ناییر نامیده می­شدند. هوریان هم مانند سومریان و گوتی­ها از آسیای میانه آمده ­اند. برخی از مورخان نقش آنان در تاسیس گوتی ­ها و لوللوبی ­ها سخن رانده و زبان آنان را التصاقی ذکر کرده­ اند. کتیبه ­ای که از تپه­ ی حسنلو از 2400 سال ق.م کشف شده است بازمانده از نیشاری شاه هوری­ها می ­باشد. کتیبه ­ای دیگر از ساشارنار یکی دیگر از شاهان هورّی، از 1450 ق.م باقی مانده است. سلسله­ ی دیگری با نام هورپاتیلا از هورّی­ها تا امروز باقی مانده است. پروفسور دایسون تحقیقات ارزنده ­ای در باره­ی هورّی­ها انجام داده است. وجود تمدن هورّی­ها در جام حسنلو دیده می­ شود. در سال 1905 در 15 کیلومتری سلماس مجسمه ­هایی از انسان بالدار، با دو کمان و گاو پیدا شده است. در نزدیکی دریاچه ­ی ارومیه تا اشنویه تپه­ هایی بازمانده از هورّی­ها و لوللوبی­ها نگهداری می­شود. علاوه بر نابور، اسناد ارزشمندی در کرکوک و نوزی هم بدست آمده است.

اسناد موجود نشان می­دهد که ارابه را هورّی­ها ساخته ­اند. در منطقه­ ی هوراند روستایی با نام هوری بره از مناطق قاراداغ شناخته شده است. نامهایی مانند هورات، هوری بره، هووای، هوای دره، هوروشه و غیره بازمانده از هورّی­هاست. مورخان نوشته­اند که هورّی­ها از 2500 ق.م از قفقاز کوچ کرده و در اطراف ارومیه ساکن شدند. آنان مدنیتی آفریدند که تا 1500 سال ق.م تداوم یافت. آنان از نژاد گوتّی و لوللوبی بوده و زبانشان نیز با آنان همریشه تلقی می­شد.

دکتر دیلمقانی هورّیان را نخستین خاقانهایی می­ شمارد که مدنیتی در آذربایجان بوجود آورده و کتیبه­ هایی از خود به یادگار نهاده­اند. دکتر زهتابی هم با ارائه­ی فاکتهای تاریخی، التصاقی بودن زبان آنان را اثبات کرده است.

زبان هورّیان را جزو زبانهای قفقازی Caucasian Languagesمی­دانند. زبان قفقازی به سه شاخه­ ی زیر تقسیم می­ گردد: گروه زبانهای شمال غربی شامل چرکس و آبخاز، گروه زبانهای شمال شرقی شامل لزگی، آوار و داغستان و گروه سوم زبانهای گرجی و مینکرلی.

متون مربوط به هوری­ها در آغاز قرن بیستم از بوغازکوی یافت شد. در میان این متون، نامه­ای است به خط اکدی از زبان نیشاری و اورکیش و ماواری از شاهان هوری که حدود 3000 سال ق.م نوشته شده است. از حفریات "راس الشمرا" معلوم شد که هوریان موجود در شهر اوگاریت با زبان هوری سخن می ­گفته ­اند. از متون یافته شده از آرشیو "ماری" نشان می­دهد که نوشته­های هوری بسیار بیشتر از اینها بوده است. اسناد هاتوشاش و بوغازکوی تاثیر این زبان و خط را نشان می­دهند. اما اخیرا متنی به زبان هورّی­ها بدست آمده که نامه­ایست از زبان "توش رانا" به فرعون مصر یعنی آمنوفیس سوم نوشته شده است. این نامه 1400 سال ق.م نوشته شده و از خرابه ­های "تل العماره" بدست آمده است. منابع بدست آمده نشان می­دهد هورّی­ها مدنیت بابلی را اخذ کرده و در قبال آن، تربیت اسب را بدانان یاد داده­اند.

هرچند هورّی­ها امپراتوری پایدار و ثابتی نیافریدند اما از نظر مدنیت بسیار توانمند بوده ­اند. اسناد موجود از منابع سومری و گوتّی­زبان در باره­ی هورّی­ها اطلاعاتی بدست می­دهند. زبان بازمانده در اطراف اورمیه نشان از زبان هوریهایی تلقی می­ گردد که دو هزار سال قبل از میلاد، در مناطق یادشده تا کرکوک می­ زیسته ­اند. برخی اسناد مربوط به هورّی­ها از اطراف کرکوک بدست آمده است. محققان امروز با دستی پر، از اسناد هورّیان در اطراف کرکوک سخن می­رانند. التصاقی زبان بودن زبان آنان موردی است که امروزه دیگر تردیدی باقی نمانده است. مورخان تاکید می­کنند که هوریان بعدها سرزمین خود را برای مانناها باقی نهاده­ اند و از بین نرفته ­اند. امروزه تاثیر زبان آنان را در زبان امروزی مردم آذربایجان می­یابند. اسامی روستاها، رودها و چشمه­ های و دیگر اسامی جغرافیایی قاراداغ، ارومیه و غیره را دلیلی محکم بر این ارتباط می­دانند. در بین­ النهرین نیز باقیمانده ­ی تاثیر این زبان انکارناپذیر دانسته شده است. لوحه­ های یافت شده از کرکوک و کاپادوکیه خبر از هوری­ها می­ دهد. نام "نامار" نخست "ناوار" بوده و بعدها "نامرو" شده که امروز هم باقی است.

هرچند اسناد پیداشده از بوغازکوی اطلاعات تازه­ای از هوریان بدست می­دهد و التصاقی زبان بودن آنان را تائید می­کند، در عین حال، آثار مگالیتیک پیدا شده از حفریات اطراف اردبیل هم توجه باستان­شناسان را جلب کرده است. منطقه "شهر یئری" که به دوران 4 هزار سال پیش مربوط می­گردد تاریخ هوریان را به عیان نشان می­دهد.

پژوهشگران بر اساس لوحه ­های پیدا شده در بوغازکوی باور دارند که هوریان در 2 هزار سال پیش دارای مدنیتی بسیار نزدیک به میتانها بوده ­اند. هئتیت­ها در زمان مورسیلیس در سال 1595 ق.م به بابل هجوم آورده و موقع بازگشت با هورریان مواجه شده­اند. در کتیبه­ های هاتوشا در بوغازکوی، از وضع خوب هورّی­ها سخن گفته می­شود. زبان آنان را التصاقی دانسته و گفته ­اند که هوریان در 2000 ق.م خط میخی را بکار گرفته­ اند. متون دیگری هم از هورریان در هاتوشا، اوگاریت و شاپیتووا بدست آمده است. بر اساس همین متون می­توان قبول کرد که زبان هوریها بعدها در زبان سوبارتی و سامی تاثیر نهاده و از بین رفته است.

میتان­ها

میتانها در 1700 سال ق.م در قفقاز می­زیسته و سپس به آسیای صغیر رفته ­اند. این هجرت حدود دویست سال تداوم داشته است. هورّیان از آسیای صغیر سرزمینهای وسیعی را در پیش گرفتند و نهایت در بین ­النهرین ساکن شدند. آنان در اندک زمانی توانستند مدنیت خود را برپا سازند و مورخان دلیل این سرعت را استفاده ­ی آنان از اسب و ارابه دانسته ­اند. 1500 سال ق.م هوری­ها سرداری به نام یودارنا را به رهبری پذیرفتند. آنان حکومتی برپا نموده و نام آنرا میتان گذاشتند. در این زمان فرعونیان در مصر حکومت می­ کردند که سوریه را بر سرزمینهای خود افزوده و با میتانها همسایه شدند. قرن 14 ق.م هئتیت­ها حکومت قوی خود را بنا نهادند و جنگهای بین میتانها و هئتیت­ها افزون شد. اما هئتیتها در برابر فرعونیان سر فرود نیاوردند و شکست خوردند. سپس با هجوم آشور از بین رفتند.

هیتیت­ها

هئتیت­ها گروه دیگری بودند که در آسیای صغیر می ­زیستند و 1800 ق.م همانند هورّی­ها دامپروری می­کردند. آنان با کشف آهن و ساخت ابزارهای آهنی توانستند حکومت و مدنیت خود را برپا سازند. دولت هئتیت در بین سالهای 1700 الی 1500 ق.م بوجود آمد. در زمان مورسیل اراضی خود را توسعه داده و با هورّی­ها همسایه شدند. اما در 1300 ق.م از بین رفتند. دلیل نابودی آنان هنوز معلوم نشده است.

اورارتو

بعد از هئتیت­ها، اورارتوها پدید آمدند و در اطراف دریاچه­ های وان و اورمیه بنای دولت نهادند. آنان به کشاورزی روی آورده و بنای تمدنی پایدار را نهادند. امروزه کتیبه های فراوان از اورارتوها در شهرهای مختلف آذربایجان – سلماس، نقده، اهر و غیره موجود است. آنان در سال 612 ق.م از بین رفتند. بررسی آثار آنان در صفحات بعدی خواهد آمد.

لوللوبی­ها

لوللوبی­ها در کوهها و اطراف دریای اورمیه ساکن شدند. از دیدگاه مورخان، لوللوبی­ها ادامه­ ی طوایف هوریان و به اورارتوها و عیلامی ­ها نزدیک بوده ­اند. لوللو به معنای دشمن بوده و زبان آنان به زبان هوری­ها و اورارتوها نزدیک بوده است. نام لوللوبی­ها در کتیبه ­های نارامیسن در 2300 سال ق.م آورده شده است. نام یکی از شاهان لوللوبی با نام آتوبانی در 2200 ق.م آمده است.

کاسسی­ها

نام طایفه­ای است که در کوههای زاگرس می ­زیسته ­اند. آشوریان آنان را با نام کاشو و عیلامیان با نام کوسی نامیده ­اند. کاسسی­ها در 2000 ق.م قدرت یافته و در 1530 ق.م به بین النهرین هجوم آورده و حکومت بابل را شکست داده ­اند. بین سالهای 1530 الی 1150 قبل از میلاد حکومت خود را تشکیل داده و در آن سالها از تاریخ رخت بر بسته­ اند. نام کاسپین بر روی دریای خزر از نام آنان گرفته شده بود.

ساکاها

سکاها در تاریخ آذربایجان جایگاه ویژه­ای دارند و در تاریخ زبان این سرزمین تاثیر خود را نهاده ­اند. امروز هنوز هم نام برخی از محل­ها همچنان مشتق از زبان سکاها باقیمانده است. از آن جمله نام سیستان، سقز، اسکیت، ساسان، اشکوزا، اشک و... از زبان سکاها مانده است. سکاها پیش از آمدن هخامنشیان به ایران در این سرزمین می­زیسته­اند. سکاها به نظر اکثریت مورخان و محققان عرصه­ ی تاریخ، از کناره­های دریای اورال در آسیای میانه بدین سرزمین آمده و تا سواحل دون و دانوب در اروپا گسترده شده ­اند. سکاها مدت مدیدی در آذربایجان سکنی گزیده و بنای تمدن نهاده­اند. آنان حتی در سیبری طوایف کیمری را از آنجا رانده و خود جایگزین گشته اند. اشیای بدست آمده از مارتونوشا و ماگونوه نشان می­ دهد که سکاها در شمال اوکراین بوده و بین سالهای 550 الی 450 قبل از میلاد در این سرزمین می­زیسته­اند. تالگران عالم روس زمان اوج­گیری تمدن سکاها را در سالهای 250 قبل از میلاد می ­داند. در این زمان تمدن آنان را در کناره ­های رود ولگا می­داند که بعدها به سواحل دریای خزر منتقل گشته است. سکاها در قرنهای بعدی جای خود را به امپراتوری خزرها واگذار کرده ­اند.

برخی از دانشمندان سکاها را از باستانی­ ترین طوایف جهان شمرده ­اند. از آن جمله تروگوس پومپئوس Tragus Pompeiusسکاها را حتی باستانی تر از مصریان دانسته است. در کتیبه ­ی اسروه سکاها با نامهایی چون ایشکوزا و شکورزا Ishkuz یا Shukrza نامیده و از سردار معروف سکاها با نام ایشپاکادان Ishpakadan نام برده­اند. یونانیان سکاها را اسکوت می ­نامیدند. اسکوت در زبان یونانی به معنی پیاله است و چون سکاها همواره پیاله همراه داشته­ اند بدان نام نامیده شده­اند. نام آنان در بین هندیان جاکChaka، آشوریان ایشکوزی و پارسها بدانان سکا می­گفتند. سکاها از طرف پارسیان همان تورانیان دانسته می­ شدند. حتی شاهنامه هم آنرا را با نام تورانیان نامیده است. آبایف با استناد به اوستا، سکاها را از طایفه­ ی تور دانسته است. استرابن منطقه ­ی دویروجا Doubrudja را ساکانیه می­نامد و شمال و شمال شرق دریای سیاه را با همین نام اسم می­برد. سرزمین باستانی سکاها تیان­سان، تالاس و آلای­داغ بوده و در اطراف ایستی­ گؤل می­ زیسته ­اند. بلینسکی در باره ­ی گسترش سکاها بر روی سرزمینهای وسیع را مورد بررسی قرار داده و نقش آنان را در برپایی دولت ماد ارزشمند دانسته است. از سکاها تا 200 ق.م نام برده شده و سپس جای آنان به خزرها داده شده است.

رنه گروسه هم در باره ­ی سکاها پژوهش های تاریخی ارزشمندی به انجام رسانده و تاریخ آنان را در کاشغر و دیگر مناطق اثبات کرده است. گورهای دسته ­جمعی سکاها در سیبری نیز یافت شده است.

تاریخ سکاها از 1700 سال ق.م آغاز می­گردد. آنان 800 سال ق.م در برابر آشوریان قد علم کرده و آنادولو، آذربایجان و اطراف آنرا در دست گرفته­اند. ایش پاکای Ishpakayشاه سکاها علیه آشور جنگیده و بر آنان غلبه یافته است. هرودوت با تائید منابع آشوری پارتاتوآ Partatuaیا پرتوتیش Prototkyesرا در سرزمین­های آتروپاتن - آذربایجان امروزی می­زیسته و مدنیت خود را در اطراف دریای ارومیه برپا نموده است. سکاها رابطه­ای سالم با مادها داشته و از حمایت آنان برخوردار بوده­اند. سکاها در سال 638 ق.م علیه کیمری­ها هجوم آورده و آنان را از بین برده­ اند. اما شاه آشور برای نابودی سکاها به اورارتویی­ ها متوسل می ­گردد. پارتاتوآ خواستگاری دختر آشور شده و آنان را علیه سکاها می ­شوراند. ده سال بعد، بنا بگفته­ ی هرودوت مادیش فرزند پارتاتوآ سکاها از شکست خورده است. اما هرودوت اضافه کرده و می ­نویسد مادها 28 سال دیگر زیر سلطه­ ی سکاها بوده و آنگاه سکاها را از بین برده­اند. سکاها از این پس از این سرزمین بیرون آمده و به قفقاز رفته­اند. داریوش پادشاه هخامنشی علیه سکاها به نبرد پرداخته و بزرگترین لشکرکشی تاریخ را علیه آنان بکار گرفته است! باز هم در زمان انوشیروان بود که سکاها در آذربایجان قدرت یافته، حتی در داخل قشون ساسانی وجود داشته ­اند. سکاها به آسمان، خورشید، ماه و طبیعت عبادت می­کرده و اشیای طبیعی را مقدس می­شمرده ­اند.

بین زبان سکاها با زبان ماننا و ماد شباهتهای فراوان وجود داشته و زبان­شناسان بدان اعتراف کرده­ اند. هوخشتره شاه ماد علیه سکاها نبردها کرده، اما به اسرای سکا همواره اعتماد می­کرده است. مادها حتی پرورش و تربیت فرزندان خود را به سکاها می­سپرده­اند. اگر بدین نوشته ­ها اعتماد کنیم باید باور داشته باشیم که سکاها در امور مربوط به تربیت و آموزش دارای آموزه­های ارزشمندی بوده ­اند. مورخین به نزدیکی زبان و حتی مواد فولکلوریک بین ماد و سکاها تاکید می­ کنند. استرابون نیز جزو مورخینی است که به هماهنگی فولکلوریک و نزدیکی فرهنگ مادها و سکاها اذعان دارد. نامها و کلماتی که از زبان سکاها در دست است می­توان در باره­ی زبان آنها به بررسی و پژوهش پرداخت. امروز اشیای بسیاری از ابزارآلات آهنی، برنزی و مفرغی از آنان در دست است که می­توان از توسعه و پیشرفت صنایع و هنرهای سکاها سخن گفت. آثار بسیاری علاوه بر فلزات، اشیای چوبی و استخوانی نیز بدست آمده است. مناطقی که این اشیا بدست آمده سرزمینهایی از مغولستان تا آذربایجان کشیده شده است. در میان این اشیا مجسمه­ هایی از حیوانات هم موجود است. آثاری که در سال 1940 در ازبکستان پیدا شد آثار هنری سکاها را بروز می­ دهد.

گورهای سکاها کاسترومسکایا استانیتزا Kostromskaya Stanitza ، و کلرمس در کوبان و تپه­های ملگونوف Melgunov در روسیه، همچنین اشیای یافته شده در تپه­ های سقز نشانگر نمونه­ هایی از هنرهای آذربایجان است. غلاف شمشیر پیدا شده در ملگونوف و نقشهای حک شده بر روی آن، آثاری از هنرهای ترکی شناخته شده­اند. نقش و نگارهای موجود بر روی این اشیاء، نمونه­ های ارزشمندی از هنرهای سکاها بشمار می ­آید. سکاها علاقمند شکار بوده و تاثیر فراوان آثار بازمانده از آنان از طبیعت را در خود دارد. تصاویر موجود از ماهی و حیوانات دریایی نیز نشانگر هنر ترکان شمرده شده است. تصاویر آهوان نیز دارای چنین ماهیتی است.

سکاها ملتی قوی و توانمند بوده­اند که توان خود را در تجارت و صنعت نشان داده اند. تجارت و صنعت در بین آنان رواج داشته و آهنگری، ساخت شمشیر، یراق آلات کشاورزی و حیوانات، همچنین ابزارهای جنگی جزو صنایع رایج بوده است. این ابزارها از محل زندگی سکاها پیدا شده ­اند. از گورهای سکاها هم ابزار و اشیای ارزشمندی پیدا شده است. لباس آنان نیز جالب توجه بوده است. نقش و نگار روی لباس آنان نیز ارزشمند است. همچنین قالی بزرگ پازیریک نشانگر اوج هنر بافندگی و قالی در بین سکاهاست. از نقش و نگار روی قالی­های سکاها نیز می­توان به طرز پوشش و لباسهای سکاها پی برد. زنان آنان بسیار زیبا و دارای پوشش بسیار زیبا و محکم بوده است. آنان لباسی بلند و با پوشش مناسب و زیبا بوده­ اند. کوزه­ ی معروف ورونژ Voronezhو کوزه­ ی الکترومی Elecrumو کول اوبا Kul Obaو نقشهای روی آنها، نمونه ­هایی از پوشش زیبای دختران و زنان سکاهاست. علاوه بر این لباس جنگی سکاها نیز بسیار زیبا و محکم بوده است.

آثار بدست آمده از مناطق مختلف دنیا، از روسیه گرفته تا آذربایجان، نشانگر پیشرفت سکاها در کشاورزی و هنرهای مختلف بوده است. زیباترین شهر سکایی نام نئاپولیش Neapolis داشته که در کریمه قرار دارد و در حفریات سال 1945 پیدا شده است. در این حفریات اشیای مفرغی بسیاری نیز بدست آمده است. گورهای فراوانی نیز در آسیای میانه متعلق به سکاهاست. آثار بدست آمده از این گورها، نشان می­دهد که سکاها دارای هنرهای زیبایی بوده­اند و در ساخت ابزارها و وسایل زینتی نیز ماهر بوده ­اند. فراموش نکنیم که بسیاری از پژوهشگران، نام تبریز را برگرفته از نام تومروس – ملکه­ ی سکایی می دانند.

منابع:

1 عطایی فرد، امید، ایران بزرگ، انتشارات اطلاعات، 1384.

2 بهزادی، رقیه، قوم­های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران، انتشارات طهوری، 1386.

3 گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.

4 دیاکونوف، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام تهران، 1354.
5 رضا، عنایت الله، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، انتشارات علمی و فرهنگی، 1384.
6 گیرشمن، رومن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355.

7 کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، انتشارات ابن سینا، 1351.

8 زهتابي، محمدتقی؛ ایران تورکلری­نین اسکی تاریخی، جلد اول، تبریز، 1376.

9 عزت­الله نگهبان، ظروف فلزي مارليك، مجله ميراث فرهنگي، سال سوم، شماره 5 ، 1370

10 قرار علی‌یف، پادشاهی ماد، ترجمه‌ی کامبیز میربهاء، انتشارات ققنوس، 1388.

11 چارلز برنی، مارشال لانگ، تاریخ اقوام کوه‌نشین شمال غربی ایران، ترجمه‌ی هوشنگ صدیقی، انتشارات نگاه، 1386.