آذربایجان ملّی حکومتی
آذربایجان ملّی حکومتی
4/2/1402
یارالی تبریز، یارالی آذربایجان، هله ده کی وار اؤز حققینی آلا بیلمه ییب، هله ده فاشیست لرین چکمه لری آلتیندا ازیلیر. هله ده دیلی بوغازیندا قورویوب قالیر. هامی بشر حقلریندن دم وورور، آما عمله گلنده خبر یوخ.
رضاشاه مشروطه قانونلارینی آیاق آلتینا قویموشدو، نه مجلیس و نه قانون و نه خالق اونا اؤنملی ساییلمیردی. او باجاردیقجا اؤزونه مال ییغیب و انگلیس دستورلارینی اجرا ائدیردی. سون ایللرده آلمانا چکیله رک نازیسمه یاخینلاشیب و انگلیسدن اوزاق دولانیر. نهایت انگلیس ده اونو گتیردیگی کیمکی آپاریر و یا ائشیگه آتیر. بورا دا خالق بیر آزاد نفس چکیر. انجمن لر یارانیر، یازیچیلار قلم اله آلیر، اما خالقین معیشتی یاخشی دئییل، گونو-گوندن یاشاییش آغیرلاشیر. بورادا ائلیت لر و سیاسی قووه لر خالقی بیرلشدیریر.
حادثه لر بئله قاباغا گئدیر. 1324جی ایلین اردیبهشت آییندا ایکینجی دونیا ساواشی بیتیر. اوچ دولتین باشقانلاری: آمریکا، انگلیس و شوروی ایراندادیرلار. قرارلاشسیرلار اؤز گوجلرینی همان ایلین یعنی 1324 ایلی نین اسفند آیی نین 12سینه قدر ایراندان چیخارسینلار.
کئچن هفته نین سؤزلرینی خلاصه ائتمک ایسترسک دئمه لی یم:
رضاشاه ایلک گوندن – کودتا ائدن دن سونرا زوراکیلیغا قولدورلوغا باشلادی، ائله زور دئییردی کی اوندان سونرا هئچ بیر نخست وزیر ایشله یه بیلمه دی و دولتلر دال با دال عوض اولدولار. نهایت اؤزو نخست وزیر اولدو. انگلیسین یاردیمی لا. شاه اولاندان سونرا داها زوراکیلیغی داوام ائتدی. نه بیر مطبوعاتا میدان وئردی، نه ده بیر حق سؤز دانیشانا دانیشماق امکانی. انگلیسین دستورلارییلا مملکتده امنیت یارادیر چونکی شوروی نین قارشیندا کومونیزمین یاییلماسینا مانع اولسون. تامام هدف بودور و انگلیس مامورو کیمی ایشله ییر. البتده طبیعی دیر بیر سیرا ایشلر ده زامان پیشرفتینه گؤره دوزه لینیر او جومله دن: رادیو گلیر، دانشگاه قورولور، راه آهن چکیلیر. یئنه دئمه یه احتیاج یوخدور کی بونلار اولمالی ایدی رضاشاه یئرینه احمدشاه داوام گتیرسئیدی پیشرفتلر بوندان داها آرتیق اولماسینا شوبهه ائتمک اولماز. مشروطه قانونلاری تمامیله پوزولور، شاهلیق مشروطه نی حفظ ائتمیر، بلکه همان استبدادا قاییدیر و قاباقکیندان دا داها آرتیق. هر نه دیکتاتورا باغلی اولور، نهایت کئچن هفته دانیشدیقلاریمیزا دایاناراق، رضاشاه گئتمه لی اولور. چون ایکی ایل اؤنجه دن انگلیسدن چکیلیب و آلمانا یاخینلاشمیشدیر. دونیا ساواشی قاباغا گلیب و آلمان هیتلرین لیدئرلیگی ایله دونیانی چاخناشدیریر. دونیادا شوروی، انگلیس و حتا آمئریکا اونا قارشی دایانیر. ایراندا نئچه مین آلمان مستشارلاری ایشلیر. بو اؤلکه لر ایرانی تهدید ساییرلار. بونا گؤره ایرانا داخیل اولورلار. نهایت رضاشاه گئدیر و اوغلو ایش اوسته گلیر. محمدرضا شاه دا گونو گوندن قودرتینی چوخالتماغا چالیشیر. 3 ایل عرضینده تامام مشروطه قانونلارینی پوزور. رضاشاه قولدورلوقلا دیکتاتورلوق ائدیردی، محمدرضاشاه قانونلاری ده ییشیر، انگلیسه داها آرتیق امتیازلار وئریر و بیلیر . . . – دده سی نین باشینا گلن بلالاردان اؤیرنمیشدی کی انگلیسه باش اگمه سه دده سی کیمی اونو دا آتارلار. بونا گؤره گئس – گلشائیان قراردادینی انگلیسله باغلاییر و نفت امتیازلارینی انگلیسه باغیشلاییر. و چوخلو ایشلر گؤرور کی بیر بیر دانیشاجاییق.
تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان:
شهریورین 12سینده آذربایجان دموکرات فرقه سی یاراندی. بونا حاضیرلیق گؤرونموشدو، اجتماعی – اقتصادی و سیاسی شرایط یارانمیشدی. بو شرایط نه لر دیر؟
آذربایجان ملتی تحقیر اولونماغا تحملو بیتیب، اونون دیلی ازیلیب / اقتصادی باخیمیندان معیشت دورومو داها پیسله شیب، اولوب – قالان بالاجا کرخانالاردا یاتیب، اکینچی لیک داغیلیب، بیکارلیق بیداد ائدیر، آذوقه احتیاجی قدر یوخدور، آذربایجان ملتینه اولان تضییق لر داها آرتیقدیر. انقلابا شرایط بونلاردان عبارت دیر. خالق داها کئچن ایللر کیمی یاشاماغی ایسته مه ییر و دولت ده باجارمیر. بس انقلاب اولمالی دیر. خالق اعتراضا قالخیر عینا ایرانین بوگونلری کیمی. آذربایجانلی لارا مختلف توهینلر ائتمیشلر، مختلف اهانت لر ائتمیشلر، تبریز یارالی دیر. داها قبول ائتمه امکانی یوخدور. آیاغا قالخیر. بو زامان ائلیت لر ده آیاقدادیرلار. انجمن لر یارادیب، ادبی، هنری و اجتماعی حرکت لرده اشتراک ائدیرلر.
چؤرک اوچون خالق، استانداری نین قارشیندا توپلانیر و اعتراضلارینی بیلدیریر. ائلیت لر ده بو اعتراضلاردا واردیرلار. نه گؤزل اولاردی خالقی بیرلشدیرمک. استانداری قارشیندا ایلک گونده 10 مین نفردن آرتیق توپلانمیشدیر. همین اعتراضلار مرندده ده باش توتور. ائلیت لر حرکته قاتیلمالی و اونو سازمان وئرمه لی دیلر. بو ایش ده باش توتور. پیشه وری میدانا گیریر و آتشین دانیشیقلاریلا خالقی و ملتی بیرلشدیریر. بونون آردینا ائلیت لر فرقه یاراتماق فیکرینده دیرلر. مرداد آییندا باشلانان اعتراضلار شهریورین اوّللرینده نتیجه وئریر. 12 شهریور ده فرقه یارانیر و اینانیلماز بیر دوروملا استقبال اولور. مرامنامه یازیلیر. بورادا شیخ محمد خیابانی نین دموکرات پارتییاسی نین مرامنامه سینه مراجعت اولونور و مرامنامه یئرینه همان موراجیعت نامه آدلانیر و 12 ماده دن عبارت هدفلر آچیقلانیر. بو هدفلر بونلارداندیر:
12 شهريورين مراجعت نامه سي 12 ماده دن عبارت ايدي. قيسسا جا بو اون ايكي ماده بونلاريدي:[1]
1) ايرانين استقلال و تماميتيني ساخلاماقلا برابر آذربايجان خالقينا داخلي آزادليق و مدني مختاريت.
2) ايالت و ولايت انجمنلريني انتخاب ائديب و بو انجمنلر فرهنگ، بهداشت و اقتصاد ساحه سينده فعاليت گؤسترمك.
3) آذربايجانين ابتدائي مكتبلرينده اوچ كلاسا قدر، درسلر فقط آذربايجان ديلينده آپاريلماليدير و اوچ كلاسدان يوخاري، دولت ديلي اولماق اوزره فارس ديلي، آذربايجان ديليله ياناشي تدريس ائديلمه‌ليدير.
4) آذربايجان دموكرات فرقه سي صنايع و فابريكالارين گئنيشلنمه سينه چاليشاجاق.
5) دموكرات فرقه سي نين اساس مقصدلريندن بيري آذربايجان شهرلرينين آبادلاشديرماسيدير.
6) تجارتين گنيشلنمه سي چوخ لازم و جدّي مسئلهلردندير.
7) فرقه سعي ائده جكدير كندلي‌لرين احتياجلاريني تأمين ائتمك اوچون اساسلي قدملر گؤتورسون.
8) دموكرات فرقه سينين مهم وظيفه لريندن بيري ايشسيزليكله مبارزه ائتمكدير.
9) انتخابات قانونوندا آذربايجانين حقينده بؤيوك ظلم ائديلميشدير ـ آذربايجان دموكرات فرقه سي سعي ائده جك آذربايجان نفوسونا نسبت وكيل انتخاب ائتمه گه حقي اولسون.
10) آذربايجان دموكرات فرقه سي فاسد، مختلس و رشوه آلان شخصلريله جدّي مبارزه ائده جك.
11) آذربايجاندان آلينان وئرگيلرين ياريسيندان يوخاريسي آذربايجانين اؤز احتياجلارينا صرف ائديلسين.
12) آذربايجان دموكرات فرقه سي بوتون دموكراتيك دولتلر، مخصوصاً متفقلرله دوستلوق ساخلاماق طرفداريدير.[2]
بو مراجعت‌نامه نين سونوندا بئله گلميشدير: «بيز، اوّل اؤز ائويميز اولان آذربايجاندان باشلاييريق و اينانيريق‌كي آذربايجانين اصلاح و ترقي‌سي، ايرانين ترقي سينه سبب اولاجاقدير و وطنيميز بو واسطه ايله قولدورلارين و مرتجع لرين چنگاليندان نجات تاپاجاقدير.
ياشاسين دموكرات آذربايجان! ياشاسين مـستـقـل و آزاد ايران!»
گؤروندویو کیمی بو بیانیه ده چپروی لیقدان خبر یوخ، آنایاسانین قانونلارینا دا اویغوندور، آما رضاشاه و اوغلو بو بئش ایلده اجرا ائتمه میشدیلر. بورادا ایرانین استقلالی و اراضی بوتوولویو حفظ اولونور.
12 شهریوردن سونرا 22 شهریورده فرقه نین مرکزی آداملاری 9 نفردن 11 نفره چاتدی. صادق پادگان و زین العابدین قیامی دا حزب توده ده بو مرکزه آرتیریلدی. اصلیندن بوندان سونرادیر کی شوروی یه باغلیلیق مسئله سی مطرح اولور، یوخسا فرقه شوروی یه باغلی بیر جریان دئییلدیر و هئچ زاماندا باغلی اولماییر.
شهریورین 29دا 1500 نفرین حضورو ایله بیر قطع نامه یازیلیر و متفق دولتلرین وزیرلرینه گؤنده ریلیر و حق تعیین سرنوشت ملل مسئله سینه حقوق بشرده استناد ائدیر و آذربایجانین خودمختارلیق مسئله سینی آچیقلاییر. دموکرات فرقه سی نین قورولتایی مهر آیی نین 10دا تعیین اولور. فرقه تشکیلاتی ایشه باشلاییر.
12 شهریور بیانیه سینه آشاغیداکی قونولار دا آرتیریلیر:
– فردی و اجتماعی آزادلیقلار، مطبوعات و بیان آزادلیغی.
– سئچگی لر اوچون کیشی لر و قادینلارین برابر آزادلیغی، 20 یاشینا چاتان هر بیر کیمسه اؤز وکیللرین سئچه بیلر؛ 28-80 یاشینا قدر هر بیر کیمسه سئچگیلر اوچون کاندیدا اولابیلر.
– گونده ۸ ساعت ایشچیلر اوچون ایش تعیین اولاراق، بیمه امتیازلاریندان یارارلانابیلر.
– خائن لری، فرقه نین سیررلرینی افشا ائدنلر و جاسولاری مجازات ائتمه حقی واردیر.
بئله لیکله فرقه بیر دموکراتیک جبهه کیمی یارانیر. انجمن ایالتی و ولایتی مسئله سی جانلانیر. بو حرکتده پیشه وری رهبرلیک ائدیر. سئچگی لر باشلاییر. دموکرات مجلسی 21 آذرده قورولور و بورادا پیشه وری نخست وزیر سئچیلیر، میرزاعلی شبستری مجلیسین رئیسی اولور و کابینه آشاغیداکی آداملارین حضورو ایله باشلانیر: سلام‌الله جاوید، جعفر کاویان، مهتاش، محمد بی‌ریا، حسن اورنگی، غلامرضا الهامی، یوسف عظیما، کبیری و رضا رسولی. بورادا دقت بویورون خارجه ایشلر وزیری یوخدور. چونکی اؤزونو مرکزه باغلی بیلیر و تکجه سینه باشقا اؤلکه لرله و دولتلرله باغلانماق ایسته مه ییر.
کوردستان دموکرات پارتییاسی دا ایشه باشلاییر و قاضی محمد رئیس دولت و ابراهیم حکیمی نخست وزیر سئچیلیر. آذربایجان دموکرات فرقه سی کوردستان دموکرات فرقه سینه یاردیمچی اولموش. سویوق بولاقدا یاشایان کوردلره ملی حقوقلارینا صاحاب اولماق اوچون کمک لیک ائدیر. باخین بیر ایل عرضینده اونلارا مالی، نظامی، فرهنگی کمک لیکلردن اسیرگه میر. اونلارا کتاب یازدیریر، اونلارین کتابلارینی تبریزده چاپ ائدیر. حتا سویوق بولاقدا چاپخانا یولا سالیر. عزیز دوستلار، تاریخی دقتله اوخومالی ییق. کورلر بوگون آذربایجانلار دوشمانچی لیق ائتمه لری یئرسیزدیر، نمک نشناسلیق دیر. محمدعلی فرزانه نین خاطره لرینی اوخویون. اورادا گؤرورسونور فرزانه جنابلاری تبریزدن گؤنده ریلیر سویوق بولافدا چاپخانانی یولا سالسین.
پیشه وری همان بیرینجی گوندن ایرانین استقلالیتینه حؤرمتله یاناشیر. بیر دانیشیقدا دئییر: «من آشکارا می‌گویم که تمام حرف‌ها و خواسته‌های ما خارج از این نقشه نیست و در داخل سرحدات ایران است…»
باشقا بیر دانیشیقدا یئنه تاکید ائدیر: «من به استقلال ایران کاملا علاقه‌مندم و فکر دادن یک وجب از خاک آن به کشور دیگری ابدا در میان نیست. ما حقوق داخلی و مختاریت مدنی را که قانون اساسی به ما داده است خواهانیم مسئله زبان نیز جزیی از آن است …»
روزنامه آذربایجان فرقه دموکرات اورگانی آدینا انجمن‌های ایالتی و ولایتی نین آچیلیشیندان مودافیعه ائدیر. و یازیر: «مردم آذربایجان قانون اساسی را زنده خواهند کرد و انجمن‌های ایالتی و ولایتی و خود مختاری را تشکیل خواهند داد و در عمل بر خلاف اکاذیب دشمنان نشان خواهند داد که طرفدار جدی استقلال ایران هستند و هیچ وقت تجزیه آذربایجان را نخواسته‌اند و نخواهند داشت.»
دکتر آخوند‌زاده تبریزین نماینده سی دئییر: «روشنفکران تبریز به خوبی می‌دانند که علاج دردهای ما در تشکیل انجمن‌هایی ایالتی و ولایتی است لذا ما اقدام جدی در تشکیل آن را خواستاریم.»
قورولتایین ایکینجی ییغینجاغیندا رضاشاه دؤرونده آذربایجانا اولان ظولملردن دئییب آرتیریر: «… ما اول در آذربایجان حکومت ملی به وجود خواهیم آورد. ما خود مختاری آذربایجان را به دست آورده و مملکت خود را آباد و سعادتمند خواهیم ساخت و سایر ایالات ایران نیز از این کار نیک ما درس خواهند گرفت… این کنگره باید تصمیم بگیرد. باید عده‌ای را انتخاب کرده و به تمام دنیا اعلام کند که ما حق خود را می‌خواهیم. ما از این حکومت ارتجاعی بی‌خبریم. این حکومت مال ما نیست، او خودسرانه و به زور سر کار آمده… باید در آذربایجان و ایران حکومتی سر کار آید که مردم در انتخاب آن دخیل باشند.»
اوچونجو ییغینجاقدا انجمن ایالتی و ولایتی نین تشکیل اوزه رینده دایانیرلار و میللی مجلیس کیمی دیرلندیریرلر.
هلال ناصری دانیشیر: «مجلس موسسان اساس مشروطیت ماست، شما به آن‌ها اهمیت بدهید، این کنگره نیز مجلسی نظیر مجلس موسسان است و شما نماینده پنج میلیون نفرید، من پیشنهاد می‌کنم این مجلس موسسان عوض انجمن ایالتی و ولایتی مجلس ملی ما را تشکیل دهد.
چشم آذر ده بئله دانیشیر: «۲۹ سال قبل در ایرا ن انجمن ایالتی و ولایتی تشکیل شده است، ما این مجلس را مجلس ملی بنامیم و برای تکمیل مختاریت آذربایجان، نیروهای مسلح ملی آذربایجان تشکیل شود.»
نهایت پیشه‌وری: "این‌جا مجلس موسسان است و به نظر من باید در تصمیمات آن تکلیف انتخاب مجلس ملی یا انجمن ایالتی روشن شود. قرار بر این شد تا اخذ تصمیم نهایی در این مورد به عهده کمسیونی مرکب از پنج نفر گذاشته شود."
بو قورولتای بیر بیانیه یازیب حکومت مرکزی ایران و دموکراسی ایسته ین دولتلره تصویب ائدیب و گؤنده ریلیر. بو بیانیه آذربایجانین خودمختارلیغی و ایراندا دموکراسی سیستمی نین یارانماسینا تاکید اولونور. بوندان سونرا دموکرات فرقه سی دولت یاراتمانی الده ائدیر. دموکراسی سیستمی نین قورولماسی و تورک دیلی نین رسمیتی اولماسینی دا اساس ایستک لردن ساییلیر. اعلان اولور: «کنگره ملی که به امضا و شرکت یک‌صدو پنجاه هزار نفر با نمایندگی هفتصد نفر از نقاط مختلف آذربایجان تشکیل یافته طبق اراده ملت آذربایجان خود را مجلس موسسان نامیده برای اداره امور داخلی آذربایجان هایتی عبارت از سی و نه نفر انتخاب و با مقامات صلاحیت‌دار داخل مذاکره شوند و ضمنا انتخابات مجلس ملی آذربایجان و مجلس شورا ی ملی راعملی سازند.»
21 آذر گونونه قدر میللی روحیه آرتیر و هرگون ملت اؤز ایستکلرینی دئییر. نهایت فرقه عملی ایشه باشلاییر. مرکزی حکومتین قویدوغو استاندار قیراغا قویولور. پادگانا گئدیب و درخشان ایله دانیشیلیر و آذربایجان قوشونو – ارتشی آذربایجان حکومتینی قبول ائدیر.
مرکزی حکومت چوخ تئز فعالیته باشلاییر. بهمن آییندا احمد قوام مسکویا گئدیر و استالین ایله دانیشیر. باخین ملی حکومت تکجه ایکی آی دیر ایشه باشلاییب و مسکو داها آذربایجانا دایاق دئییلدیر. آذربایجانی ایسته مه ییر. او نفت ایسته ییر و بئله لیکله آذربایجانی ازمکده تهران ایله ال بیر اولور. داها بو ادعا کی استالین دموکرات فرقه سی نین دالیندا واردیر یانلیش بیر سؤزدور. بو دانیشیقلاردا استالین شمال نفتینی ایسته ییر و قوام اونا مثبت نظر وئریر. قراریدی اسفند آیینین 12سینه قدر ایراندان چیخسین. آنجاق بو دانیشیقلاردا خرداد آیینا ( 1325) قدر شوروی گوجلرینه وقت وئریلیر. همین دانیشیقدا استالین طَمَعله نیر و آذربایجان ملی حکومتینه ایلک توسئه لر باشلاییر. بوندان اؤنجه ملی حکومت نه قدر مال – داوار وئرمیشدی تا شوروی اونا توپ – توفنگ وئرسین. آما داها وئرمه ییر. بو، بیرینجی خیانت دیر کی شوروی ائدیر. دموکرات فرقه سی استالین ایله مبارزه یه باشلاییر، بللی دیر حزب توده بونا قارشی دیر. خرداد آیینا قدر بو چکیش – برکیش داوام تاپیر. پیشه وری شوروی نین کنسولو ایله تبریزده دفعه لرله دانیشیر، مکتوبلار یازیر و اؤز اعتراضلارینی بیلدیریر و آذربایجان درگیسینده یازیر. بو یازیلاری دقتله اوخودوقدا حقیقت لر اوزه چیخیر و بیلینیر کی پیشه وری شوروی نین امری ایله ایشله مه ییر. پیشه وری باقراووا یازدیغی مکتوبلاردا بوتون ایرانین و ایرانلی لارین شاه رژیمینه قارشی اولدوغونو بیلدیریر و ایران ملتلری قیاما حاضیر اولدوقلاری بللی اولور. عینی حالدا بیلیریک کی حتا 1325جی ایلده، پیشه وری سون هفته لره قدر، استالین و شوروی نین پلانلاریندان خبرسیزدیر.
دانیشیق اساسیندا شوروی گوجلری خرداد آیی نین 8زینده ایراندان چیخیر. استالین بیر مکتوبلا بو چیخیشی پیشه وری اوچون آیدینلادیر. بو مکتوب اوزه رینده خاص بیر شوبهه واردیر. بوگونه قدر بو مکتوب آیدین صورتده آچیقلانماییب. اونون تکجه روسجاسی انستیتوی تاریخ معاصر درگیسینده یاییلیب و اصلی هله بوگونه قدر گیزلی قالیبدیر. همین مکتوب واشینگتوندا موسسه وودرو ویلسون موسسه سی طرفیندن ده انگلیسجه یه ترجمه اولوب و یاییلیب. چکیجی نوکته بورادادیر کی بو مسئله نی آراشدیرانلار دا دئییرلر کی بو مکتوب آذر آیی نین 17سینده – یعنی 1325 ایلین 21 آذرینه 4 گون قالمیش پیشه وری نین الینه چاتیر. سایت "چشم انداز" بو مسئله یه اشاره ائدیر.
دوغرودور میللی حکومت طرفیندن نئچه مکتوبلار شوروی حکومتینه یازیلیر و بونلارین هامیسیندا شوروی دن نقد اولونور کی نییه آذربایجانا اولان ایشلری اونودوب – پولو آلیب سلاحلاری وئرمیرسن، او یاندان ایران مرکزی حکومتیله البیر اولورسان. بلی بو مکتوبلار 21 آذره نئچه گون قالمیش گؤنده ریلیر. یعنی تبریزده اولان کنسولونا وئریلیر (کراسنیخ) . پیشه وری، شبستری، سلام‌الله جاوید و غلام یحیی دانشیان امضالاریلا بو نامه لر یازیلمیشدیر. استالین نین مکتوبو قارشیندا پیشه وری سازیر: اؤلمک وار، دؤنمک یوخ! آما بو اجازه ده اونا وئریلمه ییر. استالین نهایت ایستیر کی ایران ارتشی آذربایجانا گلمکده دیر. آذربایجان مقاومت ائتمه مه لی دیر!؟ بو مکتوبلار گؤسته ریر کی ایران ایله شوروی بیر توافقا چاتمیشلار.
پيشه وري
مير جعفر جوادزاده خلخالي، پيشه‌وري آديلا مشهور اولان آذربايجان چاغداش تاريخينده و فكر- دوشونجه، هابئله سياسي تاريخينده گؤركمي و قالارقي سيمالارداندير. مير جعفر خالخالين زيوه كندينده 1272جي ايلده دنيايا گلدي. بؤلگه نين ياغيلارينين شراريتندن آتاسی قاچاق جواد، اوغلو مير جعفري ده آپارير و باكيدا درسه قويور. ميرجعفر گنج ياشلاريندان سياسي فعاليتلره قاتيلير، 1297جي ايلده دموكرات فرقه سينه (شیخ محمد خیابانی فرقه سی) و 1298جي ايلده عدالت پارتياسينا داخل اولوب، «حريت» آدلي درگينين باش يازارليغيني بوينونا آلير. بير ايلدن سونرا عدالت پارتياسينين عضولريله رشته گئديب ميرزا كوچك خانلا گيلان دموكراتيك جمهوروسونو قورماغا موفق اولورلار. پيشه وري بو حكومتين خارجه وزيري اولور. بو زامان «حقيقت» آدلي درگینی چيخارير و رضاخانا قارشي تُند مقاله لر يازير.
پيشه‌وري 1309 جي ايلده توتولور، 10 ايل دوستاقدا قالاندان سونرا كاشانا سورگون اولور و يئنه دوستاقا دوشور و 1320جي ايلده رضاخان قاچديقدا، پيشه‌وري زنداندان آزاد اولور. تهراندان تبریزه دؤنور. تبریز اهالیسی طرفیندن مجلیس نماینده سی اولور، آما اعتبارنامه سی رد اولور؟! آنجاق پیشه وری اؤزونه فیکر ائله میر. بلکه فعالیتینی آرتیریر. خالقین حرکتینه داخیل اولور و خالق ایله بیرگه حرکت ائدیر.
1324 جي ايلين شهريور آيينين 12 سينده آذربايجان دموكرات فرقهسيني يارادير و آذربايجان آدلي درگي‌ني اونو اورگاني اولاراق چاپ و منتشر ائدير و نهايت همان ايلين آذر آيينين 21ينده آذربايجان ملي حكومتي‌ني يارادير و ملي مجلس قورولور. مجلس، پيشه وريني نخست‌وزير سئچيب، كابينه تشكيل وئرمه‌يه سئچير.
پيشه‌وري اؤز كابينهسيني تشكيل وئريب برنامه و هدفلريني اعلان ائده رك بو هدفلره چاتماق اوچون ايشه باشلايير. آز مدت ايچينده آذربايجاندا مهم ايشلر گؤرمهيه نايل اولور. دانشگاه، راديو، دارالمعلمين و يوزلرجه عمراني ايشلر، كابريكالار دوزلديب، اؤلكه ده امنيت و رفاه يارادير. آنجاق شاه رژيمي امپرياليستلرين قورقوسويلا و شوروي‌نين ساتقينليغي ايله بو بير ايلليك حكومت ييخيلير. آمما 25000 نفر اعلام اولوب 70000 نفر سورگون اولور و نهايت پيشه وري ني شوروييه قاچيرانلار، 1326جي ايلين تير آيينين 20سينده بير راننده ليك تصادفي اويناياراق، اونو اؤلدورورلر.
پيشه‌وري‌نين انقلابي يازيلاري و اودلو چيخيشلاري، آذربايجان نثر ادبياتيندا گؤزهل نمونه‌لردن دير. پيشه وري آذربايجان ادبياتيندا، سياسي بؤلومون ادبياتيندا محمدامين رسولزادهنين، ثقه‌الاسلامین، شيخ محمد خيابانينين ياراتديغي ادبياتين داوامچيسي دير[3].
پیشه وری حقینده معلومات اله گتیرمک اوچون آشاغیداکی اثرلره مراجعت ائتمهگینیزی ایستهییریک:
م. کریمی- روشنفکران آذربایجان، تهران، 1386.
شهریویرین اون ایکی سی، تبریز، 1357.
رحیم رئیس نیا، مقالات مجله آژیر، تهران، 1378.
گذشته چراغ راه آینده، جامی، تهران، 1381.
جمیل حسنلی، فراز و فرود فرقة دموکرات، ترجمه منصور همامی، تهران، 1382.
آیت اله عبدالله مجتمهدی، بحران آذربایجان، به کوشش رسول جعفریان، تهران، 1381.
غلام یحیی دانشیان، خاطرات من، ترجمه دکتر صمد نیکنام، سوئد، 2004.
شاهرخ فرزاد، فرقه دموکرات آذربایجان، تهران، 1386.
ملی حکومت نئجه آرادان گئدیر؟
پیشه وری دوزگون بیر لیدئر ایدی. او اؤزونو ملتینه وقف ائتدی. مرکزله یولا گلدی. پیشه وری و یا ملی حکومت تکجه اؤزونه فیکیرلشمیردی، بوتون ایران ملتلری نین آزادلیغینی ایسته ییردی، آنجاق تورکلری ایسترسک ده آخی آذربایجان تورکلریندن علاوه باشقا تورکلر ده واردیر: قاشقایی لار وار، تورکمن لر وار، خلج لر وار، و باشقا – باشقا تورکلر ایرانین هر یانینا داغیلمیشلار. تاریخی بیر سابقه لری واردیر. بونلارین دا فیکرینی ائتمک گره کیر.
مرکز پیشه وری نین کنارا چکیلمه سینی ایسته ییر. پیشه وری کنارا چکیلیر. نخست وزیرلیک یئرینه استاندارلیق قورولسون -دئییر، بو ایش ده اولور. آنجاق یاواش-یاواش امتیازلاری آلیر و نهایتده مقاومت امکانی اولماییر. پیشه وری دفعه لرله تهران لا دانیشیر. حتا زنگانی ملی حکومت آلتیندان ائشیگه چیخماغین ایسته ییر و ملی حکومت قبول ائدیر. بونلارین هامیسی اونون ضررینه قورتاریر. باخین شکست بیردن بیره اوز وئرمیر. پیشه وری کنارا چکیلیب، نخست وزیرلیک یئرینه استانداری سیستمی قورولوب، شوروی ملی حکومتین سلاحلارینی دا اؤزو ایله آپاریر. ملی حکومتین الین بوشا چیخاریر. حتا سون آیلاردا سلاح ایسته سه ده جواب آلماییر.
شوروی بین الخالق باسقیسینا باش ایهرک ایرانین شما نفتی نین امتیازینی آلاراق ایراندان چیخیر و تبریزه اولان دئینی نی و بورجونو اؤده مه ییر. یوخسا آذربایجان میللی حکومتی اونا باغلی دئییل ایدی. قوام – سادچیکف قراردادی اساسیندا آذربایجانی ساتیر و یالقیز – سلاحسیز بوراخیر. یئنه چکیجی بوراسی دیر کی سلاحلارین تامام پوللارینی آلمیشدیر، موفته وئرمیردی کی. اما خیانت ائتدی و آذربایجان خالقینی آغیر سلاحلار قارشیندا یالقیز قویدو.
میللی حکومتین سیناماسینا بؤیوک خطالار دا سبب اولدو. زنگاندا سلطان محمود ذوالفقاری، خیانت لر ائده رک بؤیوک بیر قوشون توپلامیشدی و اونا قارشی چیخان کندلی لری و بؤیوک قووه لری سیندیرا بیلدی.
باش وئرن اصلاحلار:
مدرسه لرده تورکجه اوخوماق
اداره لرده تورکجه ایشله مک )رسمیت وئرمک)
درگی لرین چوخالماسی
آزادلیقلار
درگیلر
اوجوزلوق – ارزاق چوخالیر
تدبیرلر تؤکولور و خالق امنیته چاتیر
دانشگاه یارانیر
رادیو قورولور
کارخانالارین قورولماسی
مدرسه لرین دوزه لینمه سی
قادینلارین برابر حقوقو
آما شاه طرفدارلاری شاهین قدرتینه فخر ایله توخونورلار. بیر حالداکی آذربایجان خالقی نین اوره یینده بو بیر ایل لذت لی بیر ایللر ساییلیر. شاه رژیمی نین جنایت لری سؤیله مکله قورتولمور. 25000 قتل، اعدام، سورگون ائتمه لر خالقی داها جانا گتیریر. دوستلار آذربایجان – اؤزللیکله تبریز ساکت اوتورماییر. شاه دا ساکت اوتورمور، هر ایل 21 آذر ده رژه قورور و گوجونو خالقین اوزونه چکیر. خالق دا جوابینی 1356جی ایلین 29 بهمنده وئریر. شاه لا قوام ساواشی داوام تاپیر. قوام اؤزونو غالب ساییر و شاه بونا گؤره قوامی ایراندان قوور. اؤزونو ناجی تانیتدیریر.
1) 12 شهريور، تبريز، 1357.
2) گذشته چراغ راه آينده است، جامي، تهران، چاپ سوم، 1381، ص 259.
[3] پیشه وری حقینده معلومات اله گتیرمک اوچون آشاغیداکی اثرلره مراجعت ائتمه گینیزی ایسته ییریک:
م. کریمی- روشنفکران آذربایجان، تهران، 1386.
شهریویرین اون ایکی سی، تبریز، 1357.
رحیم رئیس نیا، مقالات مجله آژیر، تهران، 1378.
گذشته چراغ راه آینده، جامی، تهران، 1381.
جمیل حسنلی، فراز و فرود فرقة دموکرات، ترجمه منصور همامی، تهران، 1382.
آیت اله عبدالله مجتمهدی، بحران آذربایجان، به کوشش رسول جعفریان، تهران، 1381.
غلام یحیی دانشیان، خاطرات من، ترجمه دکتر صمد نیکنام، سوئد، 2004.
شاهرخ فرزاد، فرقه دموکرات آذربایجان، تهران، 1386.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی