شان قیزی دستانی
شان قیزی دستانی حاققیندا بیر دیرلندیرمه
بتول آیدوغدو
اؤزت:
خزر دنیزی نین قوزئییندن آوروپایا دوغرو کؤچن بولغارلار م. اؤ ۶جی یوزایلده بؤیوک بولغار خانلیغینی قورموش و بؤلگه‌یه یئرلشمیشدیر. بو دولت داها سونرا ایتیل بولغارلاری و وولقا بولغارلاری اولاراق ایکی‌یه آیریلمیش و ایتیل بولغارلاری اسلامیتی قبول ائتمیشدیر. شان قیزی دستانی، ایتیل بولغارلاری آراسیندا سؤزلو اولاراق آختاریلمیش و اسلامیتین بو توپلوم طرفیندن قبول ائدیلمه‌سیندن سونرا میکایل باشتو طرفیندان یازییا کئچیریلمیشدیر. کاشغرلی محمود دیوان اللغات‌التورک آدلی اثرینده بو دستانین ایکی پارچاسینا یئر وئرمیشدیر. آرا‌دان کئچن ایکی یوز ایله رغمن شعر پارچا‌لارینین اصلینه اویغون اولاراق دیوان اللغات التورک ده یئر آلماسی او دؤنمدهکی کولتورل بیرلیگین گؤرولمه‌سی آچیسیندان اولدوقجا اؤنملی‌دیر. آیریجا دستاندا میتولوژیک دؤنملردن تاریخی دؤنملره اوزانان بیر شعر چیزگیسی گؤرولمکده‌دیر.
آناختار کلیمه لر: بولقارلار، دستان تورو، شان قیزی دستانی، دیوان اللغات التورک.
- بولغار تاریخی:
بولقارلار تورکلرین بیر قولو اولوپ، خزر دنیزینین باتییا گؤچموشلردیر. هون‌لار ایله بیرلیکته قارادنیز و کافکاسیانین کوزئیینه یئرلئشمیشلردیر. بو جوغرافیایا سادئجه هون و بولقار تورکلری دئغیل، آینی زاماندا آوارلار، قاراقالپاک‌لار، خزرلار، پئچئنئکلر گیبی بوی‌لار دا گؤچموشلردیر. م.اؤ. VI. یوزی ایلدا کوبرات، بوگوک بولقارستانی «قوزئی قارادنیز بویو” ندا قورموشدور (زکی‌یئو 2002: 428). تورکلر بورایا یئرلشمیشلر و بو بؤلگه‌ده اسلاو‌لارلا قارشیلاشمیشلاردیر. ایکی کولتور آراسیندا قارشیلیقلی ائتکیله‌شیملر اولموشدور. بو دولت بؤلوندوکدن سونرا بولقارلار اوچ گروبا آیریلمیشلاردیر:
آ. تونا بولقارلاری: آسپاروخ‌ون اؤندرلیغینده تونا بولقار دولتینی قوران و اسلاو‌لار طرفیندن آسیمیله ائدیلدیکلری ایچین اسلاوجا قونوشان بولقارلار.
ب. بالکارلار (مالکارلار): قوزئی قافقازیایا یئرلشمیشلردیر.
ج. ایدیل (وولگا) بولقارلاری: اورتا ایدیل بویوندا بولقار دولتی قورولموش؛ بونا دا یا‌لی اولاراق بورادا یاشایان توم تورک قبیله‌لرینه بولقار / بولقار آدی وئریلمیشدیر” (زکی‌یئو 2002: 428). زکی‌یئوین بلیرتدیگینه گؤره بولقار آدیدار آنلامدا “بولقار-ایدیل بولقار دولتینی کوران اصیل بولقارلار”؛ گئنیش آنلامدا دا “بولقار-ایدیل بولقار دولتینی قوران اصیل بولقار نفوسو و تورکجه قونوشانلارین هامیسی و داها سونرا‌دان اورتاق بولقار ائتنونیمی آلان تورکلشمیش یئرل قبیله‌لر”اولاراق قوللانیلماقدادیر (زکی‌یئو ، ۲۰۰۲، ۴۲۸). گونوموزده بو قروپ “بولقار-تاتارلار”اولاراق آدلاندیریلماقدا و “ایدیل تاتارلاری، سیبیریا تاتارلاری و لیتوانیا تاتارلاری”نی ایچینه آلماقدادیر (زکی‌یئو، ۲۰۰۲، ۴۳۰).
ایدیل بولقارلاری خزر دولتینین حاکیمیتیندن چیخدیقلاری دؤنمده اسلامیتی قبول ائتمیشلر (922). اسلامیتین قبولوندان سونرا، عرب خلیفه لیغینین دستَگیله بورادا تام باغیمسیز بیر دولت قورموشلارد. بو دولت، موغول استیلاسییلا حرب ائدیلمیش؛ تیمور طرفیندان XIV. یوزی ایلده ده ییخیلمیشدبر. ایدیل بولقارلاری، سسجب حاکیمیتینه گیرینجه‌یه قدر آلتین اوردو دولتی، قازان خانلیغی و چارلیک روسیاسی نین اگه‌منلیگی آلتیندا یاشامیش، سسجبیه داخیل اولدوقدان سونرا اؤزرک‌لیک قازانمیشلاردیر.
۲ دستانین اورتایا چیخیشی و تاثیرلری
بولقار تورکلرینه عایید اولان شان قیزی دستانی، تایپکیفینلیلرین کالئوالا دستانی گیبی بیر شمس اوغلو میکایل باشتو طرفیندن تثبیت ائدیلمیش، یعنی یازییا کئچیریلمیشدیر. دستان، خالق آراسیندا آنلاتیلان پارچا‌لارین توبار-XIX-/2006-شان قیزی دستانی بیر آرایا گتیریلمه‌سیله قورولموشدور. اسکی بیر بولقار دستانی اولان “شان قیزی دستانی» اؤز ایچینده‌کی موتیفلری دییشدیریلمه‌دن قیده گئچیریلمیشدیر.
شان قیزی دستانی، شمس اوغلو میکایل (باشتو) طرفیندان ۸۶۵ ایلینده یازیلمایا باشلانمیشدیر. میکایل باشتو “اسکی بولقار قهرمانلیق افسانه‌لری‌نین موتیفلری اوزه‌رینه، اؤز دستانینی شان قیزی دستانینی ... یازمایا باشلامیشدبر. بو سیرادا شمس باشتو عرب گرافیاسی [آلفباسی/یازیسی] اوزه‌رینه قورولان اسکی بولقار اسلام (سونرا‌دان بولقار) یازیسینی و بولقارلارا یاخین اولان گنل تورک ادبیات دیلی تورکی دیلینی قوللانمیشدیر.” (نورالدینوو 1991/2 XIII). ۸۸۲ ایلینده بولقار شهرینه داشینان شاعر، دستانی بورادا تماملامیشدیر. “او، همن همن، اسکی بولقار ائپوسونون (دستانی‌نین) بوت‌پرست‌لیک تملینه هیچ توخونمامیشدیر، اما اونو اسلام چرچئوه‌سینه آلمیشدبر، ...” ( (نورالدینوو 1991/2 XIII). دستان متنینده هم بولقار بویونون اسکی میتولوژیک اؤزللیکلری‌نین، هم ده اسلامیتی قبول ائتدیکلری ایلک دؤنمین اؤزللیکلری‌نین بولونماسی اؤنملی‌دیر. دستانین باشیندا تانرینین آلپ دئولری نئجه یاراتدیغی روایتی‌نین آختاریلیشی اسکی اینانیشین، یئنی دینه (اسلامیت) اویغون حالا گتیریلمه چالیشماسی کیمی‌دیر.
چارلیق دوروندن سونرا سوسیالیست رژیم دؤنمینده ایدیل بولقارلارینا یؤنه‌لیک باسقیلار آرتمیش و دستان، عرب کؤکنلی بولقار آلفباسیله یازیلدیغی ایچین یوک ائدیلمه‌یه چالیشیلمیشدیر. آنجاق خلق، شان قیزی دستانی نی ازبرله‌یه‌رک ساخلامیشدیر. آیریجا بو اثر 1916-1941 ایللری آراسیندا ابراهیم محمد کریموویچ نیگماتول‌ین طرفیندن روسجایا ترجومه ائدیلمیشدیر. دستان روسجایا «شان‌ین قیز چوجوک‌لاری حاققینداکی حیکایه‌لر» آدی ایلا چئوریلمیشدیر. بو ترجومه سایه‌سینده دستان گونوموزه اولاشا بیلمیشدیر.
دستانینی یارادیلیشی و یاییلما آلان‌لاری:
شان قیزی دستانی ۲۰جی یوز ایلا قدر گئنیش بیر آلاندا ائتکی‌سینی گؤستردی:
مسلمان جوغرافیاجی ابن روسته، روس‌لارین یاشادیقلاری یئری آنلادیرکن، دستانداکی آنلاتیما بنزر ایفاده‌لر قوللانیر: “روس‌لارا گلینجه- اونلار آدادا بولونماقدا‌دیرلار... بو آدانین چئوره‌سی ... اوچ گونلوک یولا ائشیتدیر” (نورالدینوو ۱۹۹۱ / ۲، XVI). دستاندا بو ایفاده بو شکیلده یئر آلماقدادیر:
“اوزونلوغو و گئنیشلیغی اوچ گون یولا دنک اولان سادوم آداسیندان گلنلر وارمیش” (باشتو 1991: 238).
سادوم آداسی، ایسکاندیناو اولکه‌لرینی ایفاده ائتمکده‌دیر.
گورجستانلی شاعر شوتا روشتاولی‌نین یازدیغی «قاپلان دریسینده ایگید” آدلی دستاندا، شان قیز‌ی‌نین ایزلری بولونور: اسکی بولقار بُت‌پرست اینانج‌لاری، قهرمان اسملری... (نورالدینوو، 1991، /2 XVII. ).
گنجه‌لی نظامی‌نین خمسه‌سینده‌کی اسکندرنامه‌ده ده شان قیزی دستانین اینانیم ساتاجاق ایزلر واردیر: آلامیر، بولقارجادا اسکندر دئمکدیر(نورالدینوو، 1991/2(XVIII). دستانا گؤره آلامیر (اسکندر)، دونیانین دیگر یاریسینا گئچمک ایچین دمیرقاپی‌نین اؤنونه گلمیشدیر، آنجاق دمیرقاپی یی آچامامیشدیر. آلامیر و اوردوسونون دمیر قاپی نین آرخاسینا گئچمه‌سینه آودان-دولونون آرخاداشی آربوقا یاردیم ائتمیشدبر. آودان –دولو دا اونلارلا بیرلیکده حرکت ائدرسه توران اؤلکه‌سینه داها چابوک گئده بیله‌جه‌یینی دوشونه‌رک بو کوماندانین یانیندا ساواشا گیرمیشدیر:
“مین‌باشی اولاجاقسین! -دئمیش آلامیر آتا اونون حضوروندا بولوندوغوندا” (باشتو 1991: 154). دستان، روس‌لارین ملی دستانی اولان ایگور دستانینی دا ائتکیله‌میشدیر:
ایگور دستانیندا و شان قیزی دستانیندا آغاجلارین اوزه‌رینده یاشایان دئو موتیوینه راستلانماقدادیر: اوله‌ینیکین بلیرتدیگینه گؤره ایگور دستانینی سؤیلَو قسمینده ده آغاچ اوزه‌رینده یاشایان دئو موتیفی بولونماقدادیر (اوله‌ینیک 1991: XXXV). شان قیزی دستانیندا ایسه بو موتیف بو شکیلده قوللانیلمیشدبر:
“اینسان‌لارا بوی-ترک آراجی اولموش. مرحمت‌لی بیر آلپ ایمیش. آغاچ‌لاردا بئلیریورموش کاه اورادا، کاه بورادا” (باشتو 1991: 16) کاشغرلی محمودون ۱۱جی یوز ایلده یازدیغی اونلو اثری دیوان‌اللغات التورک‌ده شان قیزی دستانینداکی ایکی دؤردلویه راستلانماقدادیر:
آ) “ائتیل: قیپچاق ایللرینده آخان بیر ایرماغین آدیدیر، بولقار دنیزینه تؤکولور؛ بیر قولو روس دیارینا گئدر. شو پارچادا دا گلمیشدبر:
ائتیل سووی آکا تورور
کایا توبی کاکا تورور
بالی کتئلیم باکا تورور
کؤلونغ تاکی کیشه‌رور
یدیل سویو آکار دورور، قایا‌لارین دیبینی دؤغار دورور، بول بالیق‌لار باخار دورور، گؤلجوک داهی داشار.
(ایتیل ایرماغی کاتی داغین ائته‌یینی دؤیه‌رک آخماقدا‌دیر. سویون جوشماسی یوزوندن دولان گؤلده بالیق‌لار و قورباغا‌لار چوخالمیشدیر) (کاشغرلی محمود 1991: 73).
بو پارچا، شان قیزی دستانندا شو شکیلده گئچمکده‌دیر:
“ایتیل سویی آکا تورور
کی یا توبی کاکا تورور.
بالیک تئلیم باکا تورور
کولونن تاکی کوماریر.
ایتیلین سولاری آخار دورور
سرت کایا‌لارا (کی ییلارا) کاکا دورور
بالیک کورباغا باکا دورور
اونلارلا گؤلون یایی لماسیدولودور” (باشتو 1991: 352).
ب) “بال: بال. سووارلار، قیپچاق و اوغوز دیللرینجه. اؤبور تورکلر بونا اری یاگی دئرلر. شو بیتده داهی گلمیشدیر:
باردی سانغا یئک اوترو توتوپ
بال بارچین کئدهیبئن تالو یووغا بولوپ
کال شئیتان بال توتاراک سانا واردی،
ایپئک ائلبیسه گیئرئک یوفکا آکیل‌لی، دئلیاولاراقکال.
(شیطان سنه قارشی چیخدی، سانا بال سوندو - بونونلا دونیا لذتلرینی موراد ائدیر - ایپک البیسه گئدیردی، سن اونا قیواندین. اونون حیله‌سینی بیلمه‌دین، آرتیق سن دئیلیکله یاشا.)” (کاشغرلی محمود 1999: 156).
بو سؤزلر دستاندا بو شکیلده یئر آلمیشدیر:
“بال توتوپ اؤترو یاک سانگا باردی،
کال بیلیپ تیله‌وگه کا دیبئن بارجین.
بال توتاراک شیطان سانا گلیوردو.
ایپه‌یه بورویه‌رک قفسه کویاردی
” (باشتو 1991: 286، 290).
بو دؤرتلوکلردن ایلکی اولان ایدیل نهری ایله ایلگی‌لی اولان متن، هیچ دییشدیریلمه‌دن ساخلانمیش و یازییا آختاریلمیشدبر: هر ایکی دؤردلوکده ده ایلک اوچ مصراع، بعضی حرف دییشیکلیکلری عینی دیر. آیریجا متنلرین آنلام‌لاری دا فرقللشمامیشدیر. دییشمه‌مه‌نین سببی دستانین اصلینده‌کی شعرسل عنصرلارین ساغلاملیغی اولابیلیر. شعرین شکیل عنصرلرینین ساغلاملیغی اونون آکیلدا قالیجیلیغی نی آرتدیرمیشدیر.
ایکینجی پارچادا ایسه فرقلیلاشما‌لار گؤرولمکده‌دیر. بال ایله ایلگی‌لی اولان بو شعر شان قیزی دستانیندا دؤردلوک شکلینده گؤرولمکده‌دیر؛ کاشغرلی محمود طرفیندن قلمه آلینان شعر ایسه بیت شکلینده‌دیر. دستاندا قافیه‌‌سیز اولاراق گؤرولن متن، کاشغرلی نین اثرینده قافیه‌لی‌دیر. بو دوروم، دستانداکی شعرین خالق آراسیندا سؤیله‌نیرکن دییشتیغی ایزله‌نیمینی اویاندیرماقدادیر. شعر دیلدن دیله آختاریلیرکن آکیلدا قالیجیلیغی آرتماسی ایچین شعرده‌کی بعضی شعرسل عنصرلار گوجلندیریلمیش اولمالیدیر. متنلرله ایلگی‌لی ان اؤنملی عنصر باشتو طرفیندان بولقار تورکلری آراسیندان درله‌نه‌رک ۹جو یوز ایلده یازییا گئچیریلن بو دستانا عایید بعضی پارچا‌لارین یاخلاشیق 200 ایل سونرا کاشغرلی محمود طرفیندن دا اثرینده اؤرنک اولاراق قوللانیلماسیدیر. جوغرافی اوزاقلیغا و دستانین میکایل باشتو طرفیندان یازییا گئچیریلیش تاریخی‌نین اوزه‌ریندن 200 ایل گئچمیش اولماسینا رغمن دستان پارچا‌لارینین ملت حافظه‌سیندا بو قدر اوزون بیر سوره بویونجا ساخلانماسی دقت چکیجی‌دیر. متینلرده گؤرولن فرقلیلیقلار کاشغرلی‌نین بو پارچا‌لاری یازیلی بیر قایناقدان آلمادیغینی گؤسترمکده‌دیر.
باشقا بیر دئییشله، متنلر سؤزلو حافظه‌ده ایکی یوز ایل بویونجا یاشادیلمیشدبر. بو ایسه بیر متنین سؤزلو حافظه‌ده نه قدر یاشاتیلابیله‌جه‌یی حاققیندا بیزه یول گؤسترمکده‌دیر. لورد راگلان سؤزلو آنلاتیلارین ان فضلا 150 ایللیک بیر گئچمیشی یانسیدا بیله‌جه‌یینی ایفاده ائتمیشدیر (ارسوی 2005: 85). دستانا عایید شعر پارچا‌لارینین دیوان‌اللغات التورکون یازیلیشینا قدر سؤزلو حافظه‌ده قالدیغینی کاشغرلی محمودون، اثرینی تورک بوی‌لاری آراسیندان درله‌دیغینی سؤیله‌مه‌سیندن آنلاماقداییز. بورا‌دان یولا چیخاراق متنلرین سؤزلو حافظه‌ده 200 ایل یاشادیلدیغی سؤیله‌نه‌بیلیر. دستانین باشتو طرفیندان یازییا آختاریلمیش اولماسی، دستانین خالق آراسیندا یاشاتیلماسینی اولوم‌لو ائتکیله‌دیگینی دوشوندوره بیلیر اما متنلری یازی یا گئچیریلدیغی جوغرافیا‌لارین اوزاقلیغی و متنلرده‌کی اوفاق دا اولسا دییشمه‌لر گؤز اؤنونده بولوندورولدوغوندا بو شعر پارچا‌لارینین سؤزلو اورتامدا یاشاتیلدیغی، آختاریلدی غیو سؤزلو اورتامدا درلندیغی آنلاشیلابیلیر. بوراداکی متنین 150 ییلدان اوزون سوره بویونجا آسلیندان چوخ فرقلی‌لیق گؤسترمه‌دن نسیللر بویونجا آختاریلمیش اولماسی اولدوقجا اؤنملی‌دیر. راگلانین بلیرتدیگی سوره‌دن داها اوزون یاشایان بو متن اونون بلیرتدیغی سؤزل متنین یاشینین 150 ایل اولابیله‌جه‌یی ادعاسینیزا ییفلاتماقدا، بو سوره‌نین (150 ایل) داها اوزون اولماسی گرکلیلیغینی دوشوندورمکده‌دیر. فخری بیلگه‌نین افشارلار آراسیندا یاپدیغی درله‌مه‌لر آرسیندا یئر آلان ایکی سؤزلو تاریخ متنی‌نین یاشلارینین دا 150 ایلدن چوخ اولماسی بو دوشونجه‌یی گوجلندیرمکده‌دیر1.
III. شان قیزی دستانی اوه‌ئرینه بیر اینجه‌له‌مه:
آ) قونو:دستان، تانری نین آلپلری یاراتماسییلا باشلاار. آلپ بویان-ایمن اینسان‌لار آراسیندا یاشاماق ایسته‌دیگینی تانری یا سؤیله‌دیگینده تانری بو آلپی اینسان قیلیغیندا دونیایا گؤنده‌ریر. بویانین بویگالا ایله ایلیشگیسیندن هونلا"فخری بیلگه‌نین کایسری یؤره‌سی تورک خالق بیلیمی چالیشما‌لاری ” آدلی تئزده بولونان بو متنلر شونلاردیر: یز فب 582: “ایلک اسکان تشبثلری” (آیدوغدو 2005: 34ا-41ا)؛ یز فب 582: “تؤرئمئز اوغلو کاوگاسی)» هون‌لارین آتاسی اولان ایجیک دوغار. دستاندا قهرمانی آت (آودان دولو)ین سویو ایجیکه دایاندیریلمیشدبر. آودان دولو، شان-آلبان ریشتاوین قیزی بوزبَیی سئومکده‌دیر آنجاق آلپ آلباستی بوز-بیی یئر آلتی دونیاسینا قاچیرمیشدبر. آودان دولو بوز-بیی آرارکن آربوگا و تات-ایران (تاتار؟) ایله تانیشیر و اونلارلا دوست اولور. آربوگانین ائشی تانبیت ده آلپ آژداها طرفیندن قاچیریلدیغی ایچین اوچو بیرلیکده تانبیت ایله بوز-بییی قورتارمایا قرار وئریرلر و بیرلیکده ساواشا گیررلر. اوچ قهرمان، کؤتو یؤرکلری، آلپ آژداها و آلپ آلباستی یی اؤلدوردوکدن سونرا ایتیل (آتیل) نهرینین کی ییسینا یئرله‌شه‌رک بورادا بولقار دولتینی قورموشلار.
ب) زمان: شان قیزی دستانی نین ایلک بؤلومونده میتولوژیک بیر زامان یانی دونیا دیشی بیر زامانین ائتکی‌سی اولماسینا راغمن، دستانداکی اولای‌لاری ن دونیادا میدانا گلمه‌سیندن دولایی آنلاتی دا دونیوی بیر زمان گؤرولمکده‌دیر. دستاندا، کوزمیک زمان اؤیه‌لری (گونش، آی و اولدوزلار) داها چوخ میتولوژیک عنصرلارلا اولان باغلانتیلاریندان دولایی دستاندا یئر آلماقدادیرلار. بو عنصورلارین قوللانیلماسینداکی آماچ، گونلرین آخیشینی گؤسترمک دئییلدیر: گونش، یؤن گؤسته‌ریج یاولاراقدا قوللانیلمیشدیر. اوچونجو بؤلومده اولدوزلار قهرمان‌لارا کاچ گون یول گئده‌جکلرینی (11 کئره پارلایاراق 11 گون یولجولوق یاپیلاجاغینی (، کاچ گون مهلتلری اولدوغونو (بوز-بیی قورتارماق ایچین 7 گون مهلتلری اولدوغونو) پارلایاراق اشاره ائدر. کوزمیک زمان عنصرلرینین قوللانیلمامیش اولماسینداکی ائن اؤنملی سبب، چاتیشمالارین بؤیوک بیر قسمی‌نین یئر آلتی دونیاسی ندا گئچیور اولماسیدیر. دستانداکی ایلگینچ بیر نوکته ده، یاز موسمی‌نین یاراتیلماسینین آنلاتیلیشی‌دیر. دستانین 358. صحیفه‌سیندا کروان‌لار یولدا قار آلتیندا قالیرلار. کروانداکیلر قار آلتیندان قورتولماق ایچین تانرییا یالواریرلار. تانری بو یالواریش‌لار قارشی‌سیندا یازی یاراتیر. کروان دا قارین اریمه‌سیله قورتولور. یوخاریداکی دوروم‌لار خارجینده، دستاندا بلیرگین بیر زمان یوخدور.
ج) مکان: دستانین ایلک بؤلومونده میتولوژیک اؤیه‌لر یوغون‌دور، بو دا مکانین دونیا دیشی بیر مکان گیبی آلقیلانماسینا سبب اولسا دا دستانداکی اولای‌لار دونیادا گئرچکلشمیش گیبی آنلاتیلماقدادیر.
دستانی ن مکانی، بو دونیادیر. آنجاق دستانین قهرمانی آودان دولو، موجادله‌لرینی یئر آلتی دونیاسینین لابیرنتلرینده یاپار. دستاندا مکان‌لار تصویر ائدیلمه‌میشدبر. گنللیکله قهرمانین نَره‌ده اولدوغونو و نره‌یه اولاشماسی گرکدیگینی بیلدیرمک ایچین مکان اسملریندن سؤز ائدیلیر: سادوم آداسی، چولمان آداسی، چولمان دنیزی، ساکلان دنیزی، بوری چایی، تارویل گئچیدی، شیر نهری، باشتو قالاسی (کیئو)، قیرغیزیستان، بایکال گؤلو، کاف داغی، دمیر قاپی، کویانتاو تپه‌سی، ... توبار -باهار/ دستاندا اورال داغ‌لاری نی ن، بایکال گؤلونون و ایتیل نهرینین آدلاری نین نئجه وئریلدیغی ده آنلاتیلمیشدبر: آلپ هورسانین ئمیری‌نین کولوندئن داغ‌لار اولوشموشدور. بون‌لارا هورسا-آلپ دئمیشلردیر. بو اسم زامانلا اورال داغلارینا دؤنوشموشدور (باشتو 1991: 6). بالیق شکلینده اولان دیشی آلپ بی-بویقالا، بویان-ایمنین آغینا دوشونجه چیرپینمایا باشلار. چیرپیندیغی یئر بؤیوک بیر گؤل اولور. بو گؤله بویگال (بایکال) آدی وئریلیر (باشتو 1991: 96). آت (آودان-دولو)ای ن یوردو و بو اولکه‌نین ایچیندن کئچن نهر آتیل (آتا آیت) اولاراق آدلاندیریلمیش آما کؤیلولر آتیل دئمکده زورلاندیقلاری ایچین، بو نهره “ایتیل” دئمیشلردیر (باشتو 1991: 350). دستاندا بیر مثل عنصرو اولان قاف داغینین یئر آلماسی دا دقت چکیجی‌دیر. آیریجا دمیرقاپی نین دا بیر یئر آدی اولاراق قوللانیلماسی دا ایلگینجدیر.
د) شخص کادروسو: دستاندا بیرچوخ الپ آدی وئریلن دئوله قارشیلاشیریز. بورادا آلپ ییغیتدن فرقلی بیر آنلامدا قوللانیلمیشدبر. اورتا آسیا تورک گه‌له‌نه‌یینده ایسه "الپ ییغیت، بهادیر آنلام‌لاریندادیر. اورتا آسیا تورک گله‌نه‌یینده‌کی آلپ تیپی‌نین اؤزللیکلرینی مهمت کاپلان بو شکیلده اؤزتله‌میشدیر:
1 – آتلی – گؤچه‌به بیر کولتوره منسوبدور. حیوانجیلیقلا گئچینیر.
2 – آت سورولری صاحبی‌دیر، آلپین گئچیم قایناغیاوچولوقدور.
3 – جهانگیرلیق ادعاسی و احتیراسی صاحبی‌دیر.
4 – دیش چاتیشما‌لار یانی قهرمانلیق یاپما، هم پسیکولوژیک هم ده فیزیولوژیک گوج گرکدیریر. بوندان دولایی آلپ‌لار ایچین وجود قوّتلری و جسارت یوکسک بیر دَیردیر.
5 بیر قهرمان اؤنجه‌لیکله اؤزونه گوونمه‌لی‌دیر. گووندن سونرا قول قوتیله دوشمانینی یئنه‌بیلیر. عقل، 3. سیرادادیر
6اسلامیتین قبولونه قار طبیعت‌اوستو گوچلردن قورخمایان آلپ، اسلامیتین قبولویله، ایلاهی ایراده‌یه بویون اگمیشدیر ولی تیپینه کئچیش باشلامیشدبر. کئچیش دؤنمینده آلپ-ارن تیپی اورتایا چیخمیشدبر (کاپلان
1992: 27-28). ) شان قیزی دستانیندا گؤرولن آلپلر ایسه بوراداکی اؤزللیکلردن چوخ داها فرقلی اؤزللیکلره صاحبدیلر. طبیعت‌اوستو گوجلری واردیر. آیریجا دیشی و قهرمانلیق یاپمایان آلپ‌لار ده واردیر (آلپ بی-بویگالا گیبی). دستاندا ییغیت/باهادیرلارا البیر دئنیلمکده‌دیر. اسکی بولقار اینانجی چوخ‌تانریلی بیر هویته صاحیبدی. بو اینانجداکی تانری لار، اسلامیته گئچیشده، اسلامیته ترس بیر قونومدا قالماماق ایچین آلپ-دئو و یا آلپاولاراقآدلاندیریلدی . بوراداکی الپ‌لار، دئو گیبی ایری، چیرکین و اولاغان‌اوستو گوجلری اولان اؤلوم‌سوز اولدوق‌لارینا اینانیلان تیپلردیر.
آودان-دولونون سوی‌آغاجی
: آلپ بی-ویدرا = آلپ بویان = آلپ بی-بویقالا ایجیک تورک ژی-اوچک لایش گازان بولومار آوار آلوار
آودان-دولو (آت) دستانداکی آلپ‌لار چئشید‌لی وسیله‌لرله اولایا قاتیلیرلار آنجاق ان اؤنملیلری:
آلپ بویان: ایگی آلپ. اینسان‌لاری اییتتی. آودان-دولونون آتاسیدیر.
آلپ آلباستی: کارشیت گوچ. آلپ آژداها: آلباستی نین یاردیمجیسی دیر.
آلپ شوره‌لی: آژداهانی ن یاردیمجیسی. اینسانییوغوروپ اونا شئکیل وئردی.
آلپ بی-بویگالا: بویانی ن ایکینجی کاریسیدیر. آودان-دولو اونون سویوندان گلیر.
آلپ بوی ترک: انسان‌لاری کؤتولوکدن قورویان آغاچ.
آلپ کوبار: ییلدیریم ساچان آلپ-دئو.
اینسان‌لاردان ایسه: آودان-دولو (آت): تئماتیک گوچ. دستانین کاهرامانی. بولقارلارین آتا‌لارینداندیر.
بوز-بی: آودان-دولونون سئوگیلی‌سی.
تارویل: یاردیمجی گوچ. بولقارلارین آتا‌لارینداندیر.
حسن و فاطما: یاردیمجی گوج.
تات-ایران: یاردیمجی گوچ. بولقارلارین آتا‌لارینداندیر.
ائ) آنلاتیجی و آنلاتیم تئکنیکلری: دئستان آنلاتیجیسی
3. تکیل شخصلی
آنلاتیمی یانی حاکم باخیش آچیسینی ترجیح ائتمیشدبر. چونکو آنلاتیجی، دستانا عایید هر شئیی بیلمه‌لی و بونو بللی ائتمه‌لی‌دیر. بو، دئستان آنلاتیجیسینین اوستالیق گؤسترمه‌سی‌نین بیر پارچاسیدیر.
ف) متن پروبلئملری: الیمیزده‌کی اثر، سؤزلو کولتور گله‌نه‌یینده آکتیف داشییجیدان درلنمیش بیر اثر نیته‌لیگینده دئییلدیر. بوندان دولایی دستان تورونون بلیرگین اؤزللیکلرینه تاماولاراق صاحب دئییلدیر: مکانین دونیا اولماسی، زمانین دونیا زامانی اولماسی… گیبی. دستانین باشیندا مکان، زمان و قهرمان‌لار بو دونیایا عایید گیبی گؤرونسه ده اصلینده میتولوژیک بیر دونیانین ایزلرینی داشیرلار: میتولوژیک متنلرده زمان، دونیانین یاراتیلیشی ویا داها اؤنجه‌کی بیر زمان عاییدیر. شان قیزی دستانی نین ایلک بؤلومو ده اینسان‌لارین یارادیلیشییلا ایلگی‌لی‌دیر. اؤزللیکله اینسان‌لاردان اؤنجه دستاندا الپ دئنیلن اولاغان‌اوستو نیته‌لیک‌لی دئولرین یاراتیلماسینین آنلادیلیشی و بو بؤلومده‌کی میتولوژیک اوسلوب، دستانین اینسان اؤنجه‌سی یاشاملا حتتا دونیانین یارادیلیشییلا ایلیشکیلیمیش گیبی آلقیلانماسینا سبب اولماقدادیر.
آیریجا دستان متنلرینده دیالوگا سیغجا راستلانماسینا راغمن، شان قیزی دستانی نین ایلک بؤلوملرینده دیالوگ آزدیر، تحکیه و اولای آنلاتیمی فاضلادیر. دستانین سون بؤلوملرینده اؤزللیکله شئماتیک گوج دییه بیله‌جه‌ییمیز آودان-دولو (آت)نون قهرمانلقلارین ین آنلادیلدیغی بؤلوملرده (2. بؤلومون سونو و 3. بؤلوم) و 4. بؤلومده دیالوگ‌لار آرتار. دستان اولاراق آدلاندیریلماسینا راغمن ایلک بؤلومونده میتولوژیک اؤیه‌لرین یوغونلوغو، بو ائسئرده سؤزلو گله‌نکده‌کی میتولوژیک اؤیه‌لرین باشتو طرفیندن دستان فورماتیندا یئنی‌دن دوزنلندیگینی دوشوندورمکده‌دیر.
شان قیزی دستانیندا آنلاتیلان اولای‌لار دستان دایره‌لریندن اولوشماقدادیر. بوراداکی دستان دایره‌سیندن کاستیمیز آلپ بویان ایله باشلایان و آودان-دولو ایله سونا ایرن بیر سیلسیله‌دیر. بو سیلسیله‌نین اطرافیندا متین حلقه‌‌لری اولوشموشدور. بو حلقه‌‌لر دستان دایره‌سی (جیجله)اولاراق آدلاندیریلماقدادیر. الیمیزده‌کی متنده بو دایره‌لر آرت آردا گلمکده‌دیر. بو دیزیلیشین بیر بنزری ده ماناس دستانیندا واردیر. ماناس دستانیندا ماناستان سونرا سمته‌ی و سیتکین اطرافیندا اولوشان اولای‌لاری قونو آلان دایره‌لردن اولوشان آنلاتی؛ شان قیزی دستانیندا آلپ بویان، ایجیک، قازان، بولومار، آلوار و آودان-دولونون اطرافیندا اولوشان اولای‌لاری قونو آلان دایره‌لردن اولوشماقدادیر. بورادا بولقار تاریخی‌نین ده آختاریلمایا چالیشیلدیغی گؤروله بیلیر: آلپ بویان ایله باشلایان میتولوژیک طبقه قازان ایله بیتر. بولومار ایله تاریخی طبقه باشلار. بولومار، عینی زماندا، بولقار قاغان‌لاریندان بیری‌نین آدیدیر. آودان-دولو ایله اسلامی طبقه دستانداکی یئرینی آلیر.
سونوج:
باتییا گؤچن تورک بویلاریندان اولان بولقارلار، بؤیوک بولقار دولتینی قورموشلار و قارادنیزین قوزئیینه یئرلشمیشلردیر. بولقارلار بؤیوک بولقار دولتینین ییخیلماسیندان سونرا قروپ‌لارا آیریلمیش و فرقلی دینلری قبول ائتمیشلردیر. تونا بولقارلاری خیریستیانلیغی قبول ائتمیش و اسلاولاشمیشدیر. ایدیل (وولگا) بولقارلاری ایسه اسلامیتی قبول ائتمیشدیر. بو قروپ گونوموزده باغیمسیز دولتلر توپلولوغونون سینیرلاری ایچینده یاشاماقدادیر. اسلامیتین قبولوندان سونرا میکایل باشتو بولقار دستان‌لاریندان اولان شان قیزی دستانی نی درله‌میش و بیر آرایا گتیره‌رک یازییا آلمیشدیر. متن آلپ‌لار و اینسان‌لارین یاراتیلیشینی آنلاداراق باشلاماقدادیر.
دستانین ایلک بؤلومونده میتولوژیک عنصرلر یوغونلوقدا اولدوغو ایچین مکان و زمان «دونیا دَییشیمیش گیبی آلقیلانماقدادیر. بو دا دستانا بیر میت هاواسی وئرمکده‌دیر. دستانین داها سونراکی بؤلوملرینده مکان و زمان دونیوی‌دیر. باشقا بیر دئییشله اولای آخیشی میتولوژیک متنلردن دستانی متنلره دوغرو دییشمیشدیر. متنده‌کی ان اؤنملی و دقت چکیجی عنصرلاردان بیری ده دستانداکی بعضی پارچا‌لارین کاشغرلی محمود طرافیندان دیوانو لغات التورک ده یئر آلماسی دیر. بو شعر پارچا‌لاریندا آنلامسالاولاراق دییشمه اولمامیشدیر. شعرلرده‌کی شکیل دییشیکلیکلری ایسه متنین دییشدیگینی یعنی یازیلی اورتامدان دئییل، سؤزلو اورتامدان درلندیغینی گؤسترمکده‌دیر. بورادا اؤنملی اولان ایسه، بو شعر پارچا‌لارینین ملت حافظه‌سینده یاخلاشیق اولارا قایغی یوز ایل بویونجا یاشادیلمیش اولماسیدیر.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی