نووروز بایرامی، آذربایجان تورکلرینین قدیم گله‌نه‌یی
نووروز بایرامی، آذربایجان تورکلرینین قدیم گله‌نه‌یی
دوکتور محمدرضا کریمی
اینسانلار مین ایللردیر طبیعت بایرامینی درک ائدیب، طبیعتین شیرین و خوش گونلرینی خصوصی عادتلرله قارشیلاییبلار. بو، تکجه بیر بؤلگه‌ده، اؤلکه‌ده و یا بیر میللت‌ده و خالق‌دا اولماییب و دئییل؛ دونیانین بوتون اینسانلاری طبیعت‌ده‌کی دییشیک‌لیکلری سئویر. شرقی آسییادان غربی آوروپایا، آفریقایا، اوکئانییایا، آمریکایا قدر. آنجاق ایلین اوّلینده‌کی هر بیر اقلیم باشقا اقلیمدن فرقلی‌دیر. شیمال یاریم‌کوره‌سی یوبیلئی یاریم‌کوره‌سینین تام عکسی‌دیر. بورادا یاز باشلاییر، جنوب یاریمکورهسینده ایسه قیش باشلاییر. اینسانلارین یئر اوزونده یاشادیقلاری ایلک مین‌ایللیکلردن بو یانا بو دییشیک‌لیکلری درک ائتمه‌یی باجارمیش، شیرین گونلری، حتی طبیعتین آغیر گونلرینی بئله قارشیلاماق اوچون عادت و عنعنه‌لر حاضیرلامیشلار. بو گونلردن بیری ده طبیعتین یئنی‌لنمه‌سی، گوللرین، آغاجلارین چیچکله‌نمه‌سی، معین معنادا طبیعتین یاشیللاشماسی و یئنی حیاتین اولماسی‌دیر.
آسترونومییا باخیمیندان نووروز شیمال یاریمکورهسینده یازین باشلانغیجی، جنوب یاریمکورهسینده ایسه پاییزین باشلانغیجی‌دیر. نووروز بایرامی بؤلگه‌نین بوتون ائتنیک قروپلارینین، خصوصیله ائلام، شومئر، سامی-بابیل، تورک، مصر و س. خالقلارین اورتاق محصولودور. نووروز بایرامی بو گون ایراندا یاییلمیش معنادا "دوموزی" (شومئر)، "آکیتوم" (آککاد)، "زاقموق" (بابیل) و "یئنگی قون" (تورک) بایراملارینین داوامی و نتیجه‌سی‌دیر. نووروزون بوگونکو جوغرافییاسی و نووروز آدی و یا دیگر آدلارلا اونا بنزر مراسیملر، بوتون یاخین شرق، آنادولو، قافقاز، آوروپا (بالکانلار)، اورتا آسییا (قازاخیستان، قیرغیزیستان، اؤزبکیستان، تاتاریستان، چین، تورکوستان چین،... )، آسییا (هیندیستان، پاکیستان، بنگلادئش، بوتان، نئپال، تیبئت، ...) آفریقا (مصر، سودان، زنگیبار، ...)، داخیلدیر. بو سبب‌دن ۲۰۱۰-جو ایلده بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی نووروزو میللی بایرام کیمی دئییل، «بین‌الخالق نووروز گونو و دونیادا باریش مدنیتی» کیمی تانیییب.
تورکلر نووروزون کیملیینین فورمالاشماسیندا حل‌ائدیجی رول اویناییبلار. تورک مدنیتینده نووروزون قارشی‌لیغی داها چوخ ایکی یاز بایرامی اولان «آرگئنه قون» و «یئنگی گون» اولور. بونلار میفیک حادثه‌لردن بحث ائدیر. اطرافلی معلومات اوچون یونئسکو-نون ترتیب ائتدیی و صادق ملک شاهمیرزادی طرفیندن دؤرد جیلدده ترجومه ائدیلمیش "تاریخ تمدن های آسیای میانه" «مرکزی آسییا سیویلیزاسییالاری تاریخی» کیتابینا مراجعت ائده بیلرسینیز. تاریخی متنلره گؤره، ائرامیزدان یوز ایللر اول قدیم هون تورکلری آراسیندا باهار جشن‌لری کئچیریلیب. یئنی‌سئی‌ده بوزقورد فورماسیندا اولان «قییا داشی» آدلی تورک کتیبه‌سینده باهار بایرامی و یا نووروز حاققیندا بئله دئییلیر: «بؤیوک هونلار، یانقون (یئنی گون) بیزیمله، بو ایلک گون و بیرینجی بیزیم اوچون خصوصی دیری اولان باهار سئوینجی چین‌دن و ماچین‌دن غربه، اوندان دا غرب‌دن هیندوستانا قدر گئنیش بیر دیاردا پایلاشیلدی.
بو بایرام موختلیف تورک خالقلاری آراسیندا موختلیف آدلارلا آدلانیر: بو بایرام روسییادا خیریستیان تورکلر - چوواشلار آراسیندا آکاتوی آدی ایله قئید اولونور، اونون بعضی کومپونئنتلری و مضمونو شومئر آکیتوی جشنینه بنزه‌ییر. آکا تورک دیلینده ائکین (کشت) ایله برابردیر. بو بایرام شیمالی چوواشییادا «سوهاتوی»، تاتارلاردا «سابانتوی»، باشقیرددا «هابانتوی» و شیمالی قافقازدا بالکار و نوقای تورکلری ایله اویغور خالقلاری اولان ماری، موردووا، اودمورت، . .. وولقا بؤلگه‌سینده. عمومی صورتده رایج‌دیر.
بو شنلیک (جشن) بیر میللته و یا خالقا عایید دئییل، مونوپولیسم علمی بیر اصول دئییل، بو گون ایراندا تورک خالقینین مدنیتلی آداملارینی بوغاراق، اوغوز بایرامینی اؤز آدینا یازیب، مصادیره ائتمه‌یه چالیشیر. فارسلاردان الده ائدیلن تاریخه قیسا نظر سالساق، نووروزون آریالارلا هئچ بیر علاقه‌سی اولمادیغینی گؤروروک، چونکی مهرداد بهار - ملک الشعرای بهارین اوغلو "جستاری چند در فرهنگ ایران" کیتابیندا آیدین شکیلده ایفاده ائدیلمیشدیر. ایران مدنیتی حاقیندا" تام صراحتله یازمیشدیر: «نوروز، جشنی ایرانی نیست، بلکه برگرفته از جشن دوموزی سومریان است». (مهرداد بهار، ۱۳۹۷، نشر آگاه، ۱۲). نووروز ایران بایرامی دئییل، لاکین شومئرین دوموز بایرامیندان گؤتورولوب. (همان). بو مشهور مهرداد، بهار بایرامینی شومئرلر اوچ مین ایل اوّل ایکی‌چای‌آراسینا عایید اولدوغونو قید ائدیردیر.
تورک ایمپئراتورو مسعود غزنوی، نوروز بایرامی‌نین یوز ایللیک یوبیلئیینی قئید ائدیردی (منبع: بیهقی). اما، حتی فردوسی ده بو بایرامی بیلمیردی. «شاهنامه‌نین ان قدیم الیازماسیندا، یعنی ۶۱۴-جو ایل فلورئنسییادا راست گلینمه‌یه‌ن کؤکلری معین ائتمک اوچون بیر نئچه بئیت ساختا و سونرادان علاوه ائدیلمیشدیر»؛ (دوکتور جلال خالقی مطلق طرفیندن دوزلیش). اونا گؤره ده امین‌لیکله دئمک اولار کی، آریالیلار بو تورپاغا گلنده بئله بیر بایرام کئچیرمه‌میشدیلر. ایکینجی‌سی، آریالیلار ایرانا گلنده، یئنه مهرداد بهارین دئدیینه گؤره: اونلارین جمعی «ایکی موسم» وار ایدی: یای و قیش؛ یاز دئییلن بیر فصیل اونلارا معلوم دئییلدی. تیر اورتالاریندان آذرین اورتالارینا قدر یای، آذردن تا تیره قدر ده یای حساب ائدیردیلر. مثلاً، اسعد گرگانی‌نین «ویس و رامین» آدلی اثرینه مراجعت ائدیریک؛ بورادا یازیر:
سرِ آذر خجسته روز نوروز جهان پیروز گشت از بخت پیروز
و یئنه ده همین ویس و رامین باشقا بیر یئرینده (ویس و رامین، ولادیمیر مینورسکی، اسماعیل حاکمی، ۱۳۸۱) ساسانی دؤورونه عاید اولان داستاندا اوخویوروق:
چو گردش‌های ایشان را بدیدند ز آذرماه روزی برگزیدند
کجا آنگه ز گشت روزگاران در آذرماه بودی نوبهاران
۳-جو عصرده یازیلمیش و اوئستا متنلری‌دن ساییلان بُندَ هِئشن کیتابیندا بو سؤزلره ایستیناد ائدیلیر. بونا گؤره ده، آریالیلارین باهار بایرامی و بونا گؤره ده باهار نووروزو آدلی بیر جشن یوخ ایدی. نوروز بایرامیمی اوئستادا قئید اولونمور.
«آذربایجاندا بو بایرام باشقا عنعنه لرله قارشیلانیر؛ او جومله دن قاری ننه چیلله‌سی، خیدیر بایرامی و نئچه-نئچه گله نکلری خاطیرلاماق گره کیر. ایندی آذربایجاندا بیر چوخلو مراسیملر نه اولور؟ مثلا:کوسا نه قالدی؟ قیرخ گئتدی اللی قالدی».
کوسادان منظور قیشدا یئرین اوت-علفدن بوش اولماسی نظرده توتولور و ۴۰ – ۵۰ گون بایرامدان قاباق ساییلیر. بوندا آذربایجان نظرده دیر و او چاغلاردا آذربایجان توپراقلاریندا اود و آتش اؤنملی و مقدس ساییلیر.
بونو دا آچیق دئییم کی، یاز برابرلیگی گونو فروردین آیی‌نین ۱۹و حساب اولونوردو. آنجاق سلجوقلارین گلیشیندن و جلالی و یا ملکشاهی تقویمینده دوزلیش ائدیلدیکدن سونرا فروردین آیی‌نین بیرینجی گونو تام اولاراق یينی ایل بایرامی تانینیر. گئجه-گوندوز و فروردین آیی‌نین بیرینجی گونو یئنی ایلین باشلانغیجی اولدوغو ساییلیر. بونا گؤره ده ایراندا نووروز، تورکلر طرفیندن یئنی‌دن قورولموشدور، لاکین بایرام شومئرلردن بری قئید اولونور. ابوریحان بیرونی «آثارالباقیه» کیتابیندا فارسلارین بایراملارینی، او جمله‌دن مهرگان بایرامی و سده بایراملارینی قئید ائدیر و عینی زاماندا فارسلارین عادت و عنعنه‌لرینه قارشی نیفرتینی ده قئید ائدیر کی، بو دا فارسلارین حیوانلارا نسبت غدارلیقلاری عادت-عنعنه‌لریندن باشقا بیر شئی دئییلدیر.
دقتینیزی اوخویا بیله‌جه‌یینیز بیر نئچه کیتابا یؤنلتمک ایستردیم کی، اونلاردا چوخلو نظریه فرقلری ایله موقایسه ائده بیلرسینیز. ترجومه‌لره دقت یئتیرین، اؤز فیکیرلرینی تطبیق ائتمک اوچون آنلاییشلارلا نه قدر اوینادیلار:
نوروز افسانه نیست، رویدادی تاریخی است – فاضل اصولیان
آئین گنوسی و مانوی (مجموعه مقاله) – گردآوری میرچا الیاده – ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور
از نوروز تا نوروز – کوروش نیکنام
گاه شماری و جشن های ملی ایرانیان – ذبیح اله صفا
نوروز، سال نو ایرانی ها – تورج دریایی
نوروز و بنیاد نجومی آن – یحیی ذکاء
آداب و رسوم نوروزی – رضا شعبانی
نوروز ، سوابق تاریخی تا امروز – هاشم رضی
نوروز و تاریخچه نوروز – پرویز ذکائی
نوروزنامه ی عمر خیام – تصحیح: مجتبی مینوی
جستاری چند در فرهنگ ایران – مهرداد بهار
و . . .
بونا گؤره ده فارسلار آراسیندا نووروز جشنی اولماییب، اونلار بیزیم تورپاغا گلنده دوغما و یئرلی خالقدان درس آلیبلار و ایندی ۱۰۰ ایله یاخیندیر کی، اؤزلری اوچون تاریخ یازماغا، ایرانین یئرلی خالقینین مدنیتینی مصادره ائتمه‌یه چالیشیرلار و اؤز آدلارینا یازیرلار.
طبیعی کی، تورکلرین نووروزو و یا شومئر دوموزو قئید ائتمک لازیمدیر، اما اوندان اوّل ایلین سون چرشنبه‌سینی ده قئید ائتمک ایستردیم. ایلین سون آیی – اسفند آیی، آذربایجان تورکلری طرفیندن بایرام آیی آدلاندیریلیر - و بیزده دؤرد – و گاهدان بئش هفته اولور، بو دؤرد چرشنبه‌نین هر بیری، حیاتین دؤرد اساس عنصورون‌دن بیرینی قئید ائدیریک. ، یعنی: سو، اود، هاوا و تورپاق و هر بیر اونون دا افسانوی بیر فلسفه‌سی وار. بو عادت و عنعنه‌لرین ۷۰۰۰ ایلدن چوخ تاریخی وار. تورکلر اینسان عؤمرونو یئر کوره‌سینده ۱۲۰۰۰ ایله بؤلموشلر. عینی زاماندا ۱۲.۰۰۰ ایلی ۳.۰۰۰ ایللیک دؤرد دؤوره بؤلموشلر. ۱۲ رقمی تورکلر آراسیندا قدیم زامانلاردان مقدس ساییلیب. حتی اینسانین عؤمرو ۱۲ ایللیک دؤورلره بؤلونور: ایلک ۱۲ ایل اوشاق‌لیق، ایکینجی ۱۲ یاش یئتکین‌لیک، اوچونجو ۱۲ یاش گنج‌لیک، دؤردونجو ۱۲ یاش یئتکین‌لیک(۴۸)، بئشینجی ۱۲ ایل اورتا یاش (۶۰)و آلتینجی ۱۲ یاش(۷۲). دئییردیلر دیوان خوجا احمد یسوی‌دن توتموش خوجا احمد فقیه تبریزی، قایغوسوز آبدال و یوزلرله باشقا شاعر و یازی‌چیلارا قدر تورک ادبیاتیندا بو مسئله‌یه چوخلو ایستینادلار وار.
۱۲ ایللیک دؤورون هر ایلی بیر حیوانین آدینی داشیییر و بو آدلار ۱۳۰۴-جو ایله قدر ایراندا و تقویمیمیزده رسمی اولوب. بیرینجی ایل سیچقان ایل آدلانیر - سیچان ایلی / اینی - اینک / بارس - ببیر / لئوی - بالینا / ایلان - ایلان / آت - آت / قویون - قویون / پیجی - مئیمون / تویوق - تویوق / بو - ایت / دوغوز - دونوز شومئرلردن بری بو آدلار؛ لاکین ائرامیزدان اوّل ۱۷۴-جو ایلده مئته خاقان - آغ هونلارین خاقانی ایللرین سیراسینی داها کونکرئت‌لشدیردی. شومئر دؤورونده، یعنی ان آزی ۵۵۰۰ ایل اول بایرام-اسفند آیی دوموز و یا دوغوز و دونقوز آدلانیردی. او دؤور میف دؤورو کیمی تانینیر: بیلیرسینیز کی، اینسان اؤز علمی و اینامی باخیمیندان اوچ دؤور کئچمیشدیر: میف دؤورو - دین دؤورو و علم دؤورو. بو گون بیز علم دؤورونده یاشاییریق. بو او دئمک‌دیر کی، بوتون طبیعت حادثه‌لرینین آیدین علمی سببلری وار و علم هر سوالا جواب وئریر. بیز آرتیق سواللارا جواب تاپماق اوچون میف و دین آختارمیریق، علمین کمکی ایله سببلری آختاریریق.
یئر اوزونده حیاتین یارانماسی اوچون حیات دؤورو کیمی قبول ائدیله‌ن ۱۲.۰۰۰ ایل دده قورقود کیتابلارین‌دا بو آنلاییشلاری آچیق شکیلده گؤستره‌ن آذربایجان میفولوگییاسینین تدقیقینده قئید ائدیلمه‌لی اولان موختلیف مرحله‌لره مالیک‌دیر. و کَرَم و آذربایجانین دیگر کؤهنه حکایه‌لری. گؤرک کیفایت قدر معلومات اوچون میرعلی سید سلامت و دوکتور روشن خیاوی‌نین کیتابلارینا مراجعت ائدین.
ایستردیم بورادا نوروز سفره سینه ده اشاره ائدم.
بیلیرسینیز یئددی عدد و رقمی مقدس‌دیر و بایرام سوفره‌سی بایرام‌دا عنعنه‌وی اولاراق یاییلان یئددی سیموولیک شئیین مجموعه‌سیدور. بایرام سوفره‌سی یئنی ایلین ان مشهور مراسیملریندن بیری‌دیر و عادتن یئنی ایل تحویل اولارکن عائله عضولری اونون اطرافیندا اَیله‌شیرلر. بو سوفره‌ده، نعمت آدلانان شئیلرین توپلانماسی و سئچیلمه‌سیندن عبارت‌دیر و دیگر شئیلر ده معنوی و سیموولیک مفهوملاری تاماملاماق اوچون بو ماسانین اوه‌زرینه قویولور؛ اونلارین آراسیندا موختلیف خالقلارین عادت-عنعنه‌لرینه، گله‌نک‌لرینه و اینانجلارینا اویغون سوفره‌یه قویولان گوزگو، قُرآن، شامدانلار، رنگلی یومورتالار، قیرمیزی بالیقلار، چیچکلر، شیرنیاتلار، خصوصیله تاخیللاردان لوبیا - نوخود و بو کیمی شئیلر وار. نووروز سوفره‌سی عادتن بایرامین سونونا قدر، تورکلرین میفیک اینانجلارینا گؤره حیاتین باشلانغیجی ساییلان اون اوچونجو گونه قدر ائولرده قالیر، سوفره‌نی ییغیب سوفره‌نی طبیعته - سویا، قوشلارا و طبیعتین دیگر حیوانلارینا وئریلیر. بو ماساداکی هر شئی یئنی ایل آرزولارینین سیموولو اولا بیلر؛ ساغلام‌لیق، برکت، خوشبخت‌لیک و باشقالاری کیمی آرزولار. یئنی ایل سوفره‌سینه نه قویوروق؟ اللهین و گؤیون رمزی اولان گوزگو و قورآن / سو و یاشیل‌لیق - حیات و بؤیومه رمزی / آلما و یومورتا - حیوانلارین مقدس‌لیگی - بئجرمه‌یه حؤرمت / آلما و آغجا- آغاجین برکت رمزی و باغ / شمع - ایستی‌لیک و ایشیق سیموولو و . .
بو تورکلرین عادتی‌دیر. بوتون خالقلار بو عنعنه‌نی سئویر و اورادا ایشتیراک ائتمک ایستییر. سون اون‌ایل‌لیکلرده فارس یازیچیلاری بو عنعنه اوچون ساختا تاریخ و فلسفه یاراتماغا چالیشسالار دا، اونلارلا پروبلئم‌دن بیرینی هله ده حل ائده بیلمه‌ییبلر. دیگر شئیلر آراسیندا «هفت سین» آدلی بو جدولده «سین حرفی» ایله هئچ بیر علاقه‌سی اولمایان بیر نئچه اساس شئی وار. او جمله‌دن: گوزگو، قُرآن، یومورتا، سو و قیرمیزی بالیق و . . ایلین چاتدیریلماسی اوچون سوفره‌یه دوزولموش ان اساس اشیالار آراسیندادیر. آذربایجان جدولینده‌کی بو اوبیئکتلرین هامی‌سینین ثابت و محکم معنالاری وار. چونکی اصول بودور کی، تورکلر دئییرلر: بورادا «یئددی سین» فارسلار طرفیندن گؤتوروله‌رک «هفت سین» کیمی ترجومه اولونوب، بو دا سین حرفی ایله باشلایان اشیالارین آدلارینی بیلدیریر. بو ترجومه تامامیله سهودیر و هئچ بیر معنا ایفاده ائتمیر. هانسی فلسفه توخوسونلارسا، فانتئزی اولاجاق. اودور کی، حقیقتی قبول ائدیب باشقا میللتلرله باریشماق داها یاخشی‌دیر.
آنجاق تورکر: اینسانلارین حیاتیندا اؤنملی اولان اللهین نعمتلریندن بعضیلرینی سوفره‌یه قویورلار.
سماوی - گؤی نعمتلردن: گوزگو و قورآن،
سویون برکتیندن: بالیق و ایچینده بالیق اولان سویون اؤزو.
یئر نعمتلریندن: قووورغا، هر جور تاخیل، تروزلر و چیچکلر
آغاجلارین برکتیندن: آلما و آغ - قیرمیزی و یاشیل مئیوه‌لری سئچیرلر.
حیوانلارین نعمتیندن: یومورتالاری رنگلندیرر، سوفره‌نی گؤزل فورما و تصویرلرله بزییرلر.
تیجارتین برکتیندن: سیککه و پول قویورلار (قورآنی-کریمین اوستونه قئیدلر قویولور و ایلین تحویلیند‌ن سونرا هر بیر عائله عضوو بیریسین ریفاهی عمومی‌دی ایله بیر نفر گؤتورور).
گؤوه‌رنتی نعمتلریندن: یاشیل‌لیق و چیچکلر.
ماراقلی‌دیر کی، ایلین چاتدیریلماسی زامانی خؤرکلری قایناما حالیندا اولماسی خوش عادت‌دیر (بو عادت خصوصیله تبریزده گئنیش یاییلمیشدیر) ان چوخ نعمتلری، یعنی «دولما»نی احتیوا ائدیر کی، ترکیبینده: اوتلارین یارپاقلاری، هر جور تروز و تاخیللار، ات و س. و اینانیرلار کی، اگر بیشیریلن خورک ایل تحویلینده قاینارسا، ایل بویو اللهین برکتی بول اولار و هر کسه فیراوان‌لیق بخش ائدر.
بایرامینیز موبارک اولسون!
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی