کاشغرلی محمود و اثری دیوان لغاتالتورک / سلیمان آیدین
کاشغرلی محمود و اثری دیوان لغاتالتورک
سلیمان آیدین
گیریش
تورک تاریخی و ادبیاتی ایچین، اورخون بنگی داشلارینین چؤزولمهسیندن سونرا یاشانان ان بویوک گلیشمه شبههسیز کاشغرلی محمودون اثری دیوان لغاتالتورکون بولونماسیدیر. بو اثر تورک کولتور و مدنیتینین ان قیمتلی خزینهلریندن بیریسیدیر. بیزلر ده بو قیمتلی تورک اثرینی قلمه آلیرکن تورک کولتورونون بیر بوتون ایچینده وارلیغینی آچیقلاماق، ۱۱جی تورک دونیاسینی یانسیتماق ایستهدیک. بو آماجیمیز دوغرولتوسوندا کاشغرلی محمودون اثرینده یئر آلان قیدلری و بو قیدلری اینجهلهین آکادئمیسینلری قایناق آلدیق. اثریمیزده کاشغرلی محمودون حیاتی، دیوان لغاتالتورکون ایچَریک بیلگیسی و اورتایا چیحیش حکایهسی، دیوان لغاتالتورکه گؤره تورک دونیاسینی اله آلاراق بیر بوتون ایچینده بو قونولاری یانسیتمایی آماجلادیق.
۱. کاشغرلی محمودون حیاتی
قیمتلی تورک اثرلریندن دیوانلغاتالتورکون یازاری، تورکلوک بیلیمینین قوروجوسو قبول ائدیلن کیشی، تورکجه سؤزلوکچولوغونون آتاسی کاشغرلی محمودون ۱۰۰۸ ایلینده دوغدوغو بوگون گنل اولاراق قبول گؤرن گؤروشدور، آنجاق بو تاریخین کسین اولاراق بیر نئتهلییی سؤز قونوسو دئییلدیر.
گونوموزده آچیغا چیخان قایناقلاردا کیشیسل حیاتی حاققیندا پک بیلگی اولماسا دا اونون سویلو بیر عائیلهنین منسوبو اولدوغو و بیر شهزاده کیمی یئتیشدیریلدیگی دیوان لغاتالتورکون ایچهریسینده یئر آلان کیچیک نوتلاردان آنلاشیلماقدادیر. اؤزونو تورکجهنین ان گوزل قونوشانی، ان آخیجی آنلادانی، ان ایگی اَییتیم گؤرهنی، سوی باخیمیندان ان کؤکلو کیشیسی و ان باشاریلی قرغی آتما ایسپورجوسو اولاراق گؤرن و بونونلا اؤوونن کاشغرلی محمود، تورکلرین یاشادیغی بوتون جوغرافیالاری دؤنهلرله گزدیگینی سؤیلهمکدهدیر.
اثرینی قلمه آلیرکن آرتیق قوللانیلمایان تورکجه سؤزلری سؤزلویونه داخیل ائتمهدیگینی بلیرتن کاشغرلی محمود، آنلاشیلدیغی اوزهره تورکجهنین سؤز وارلیغی حاققیندا چوخ تفرعاتلی بیر بیلگیه صاحبدیر. تورک جوغرافیاسیندا قوللانیلان توم آلفابالری بیلمهسی، تورکجه سؤزجوکلرین اؤزللیکلری حاققیندا درین بیلگی صاحبی اولماسی اونون چوخ ایگی بیر دیل اؤیرهنیمی گؤردویو و بو آلاندا اؤزونو دریندن گلیشدیردیگینی اورتایا قویماقدادیر.۱
آیریجا کاشغرلی محمود دیوان لغاتالتورکون یانیندا کتاب جواهر النحو فی لغاتالتورکی آدلی، یئنه تورکجهنین اؤزللیکلرینین قلمه آلیندیغی بیر اثر داها یازمیشدیر. آنجاق گونوموزه قدر اولاشامایان بو اثرین بیلگیسینی دیوان لغاتالتورکدن آلماقداییق.
کاشغرلی محمودون آدیندان یولا چیخاراق بعضی تاریخچیلر اونون آدیندا کئچدیگی کیمی کاشغرلی اولدوغونو ایلهری سورمکدهدیر. کاشغر، ۱۱-جی-۱۳-جو یوز ایللر آراسیندا وارلیغینی گؤردویوموز ایلک مسلمان تورک دولتی قاراخانلیلارین باشکندیدیر. آنجاق بعضی تاریخچیلر کاشغرلی محمودون آدینین بو شکیلده ذکر ائدیلمه سببینین، اونون اثرینی خاقانیه تورکجهسی ایله یازمیش اولماسیندان قایناقلی اولدوغونو سؤیلهمکدهدیر. کاشغر، دؤنمینین کولتور باشکندی اولدوغو ایچین محمودون دا بو شهرله اؤزلشدیگی دوشونولمکدهدیر. بو گؤروشدهکی تاریخچیلر کاشغرلی محمودون دا باباسی و ددهسی کیمی بارسقاندا دوغدوغونو ادعا ائتمکدهدیر، بو ادعانی دیوان لغاتالتورکدهکی بعضی ایفادهلره دایاناراق اورتایا آتمیشلاردیر. گونوموزده ایسه نه اولورسا اولسون کاشغرلی محمود، آدینین دَییشمز بیر پارچاسی حالینا گلن کاشغرلی ایله اؤزلشدیگی ایچین هر زامان کاشغرلی اولاراق قبول گؤرهجکدیر.۲
کاشغرلی محمودون دوغوم و اؤلوم تاریخلری تخمیندن اؤتهیه گئتمهسه ده اونون دیوان لغاتالتورکو ۱۰۷۱-۱۰۷۴ ایللری آراسیندا تماملادیغی کسیندیر. اثرینی یاشینین ایلهریده اولدوغو بیر تاریخده تماملادیغی دا بیلیندیگی ایچین اونون ۱۱. یوز ایلده یاشاییب اؤلدوغو واریلابیلهجک ان دوغرو فیکیردیر. کاشغرلی محمودون آتالاری امیرلردیه تانینان قاراخانلی بئیلریدیر. اونون سویونا دایر یاپیلان آراشدیرمالاردا، آتالارینین ۹۹۲ده بُخارایی اله گئچیرن هارون بوغرا خانآ قدر دایاندیغی تثبیت ائدیلمیشدیر، باباسی حسین بن محمد ایسه هارون بوغرانین اوچونجو گؤبکدن اقرباسیدیر. هارون بوغرا خانین تورونو محمد بوغرا خان بن یوسف ۱۰۵۶-۱۰۵۷ ایللری آراسیندا دوغو قاراخانلیلارین باشیندا حکم سورموشدور، بو حکمدار کاشغرلی محمودون اقربالاریندان بیریدیر. کاشغرلی محمودون باباسی حسین چاغری تیگینین ایسه اسکی بارسغان امیری اولدوغو بیلینمکدهدیر.
کاشغرلی محمودون گؤرولدوغو اوزهره حکمدار سویوندان گلمهسی، اونون بیرچوخ تورک قبیلهسینی گزمهسیندهکی ان بؤیوک ائتکنلردن بیریسیدیر، زیرا او بیرنوعی سورگون حیاتی سورمک زوروندا قالمیشدیر. کاشغرلی محمودون باباسینین بوغراخان بن یوسف طرفیندن ولیعهد تعیین ائدیلمهسی، خاندان ایچینده قاریشیقلیقلارا نئدن اولوب بیر سوءقصدلر زنجیرینین اولوشماسینا وسیله اولموشدور. کاشغرلی محمود تورک قبیلهلری و بویلارینی زیارت ائدهرک بو قتلعامدان قورتولموشدور.۳
کاشغرلی محمود، ابوالقاسم عبداللهآ اماغان ائتدیگی اثرینی عباسی باشکندی بغداددا تماملامیشدیر. سیخ سیخ کؤچ حالیندا اولدوغو گؤرولن کاشغرلی محمودون هارادا اؤلدوغو بیلینمهمکدهدیر. ۱۱۰۵ یا دا ۱۱۲۶ ایللرینده اؤلدوغو آنلادیلیر. کاشغرلی محمودآ عاید اولدوغو ادعا ائدیلن بیر مزارلیغا توربه یاپیلاراق محمود کاشغری قبریسی «کاشغرلی محمود قبری شکلینده یازی ایشلنمیش و دوغوم ایلی ۱۰۰۸، اؤلوم ایلی ۱۱۰۵ اولاراق یازیلمیشدیر. اوپال آدلی بیر کؤیده بولونان بو مزارین کاشغرلی محمودآ عاید اولدوغونو تنقید ائدن بعضی گئچ دؤنم قایناقلاری موجوددور. ۱۷۹۱ و ۱۸۳۶دا یازیلان ایکی گئچ دؤنمه عاید قایناقدا مزارین کاشغرلی محمودآ عاید اولدوغونو بیلدیرن ایپاوجلاری بولونماقدادیر. ۴
کاشغرلی محمود کیشیلیک اولاراق دا اؤزوندن امین بیر تورک ملیتچیسیدیر. عربجه و فارسیجانین، تورکجهنین یئرینی آلماسینا قارشی وئردیگی بیلینجلی ساواش بونو گؤسترمکدهدیر. آنجاق صاف تورک ملیتچیسی دئییل، مسلمان تورک ملیتچیسی اولدوغو گؤرولمکدهدیر. اؤرنهیین او، اویغورلار ایچین کافیر سؤیلملرینده بولونموش، اویغورلارا بلالار اوخوموشدور. مسلمان تورکلری ایسه عرب و ایرانلیلاردان اوستون گؤردوغونو آچیق بیر دیلله بلیرتمیشدیر، اونلارین کولتورونون تورک کولتورونه یاناشامایاجاغینی ادعا ائتمیشدیر. بو توتومو کاشغرلی محمودو ایلک تورکلوک بیلیمجیسینین یانیندا ایلک تورک ملیتچیلریندن بیریسی ده یاپماقدادیر.۵
۲. دیوان لغاتالتورکون ایچریغی و اورتایا چیخیش حیکایهسی
۲.۱ اثرین آدی، یاپیسی، سؤز وارلیغی
کاشغرلی محمود، اثرینین آدینی اؤزونو بالذات قویاراق «دیوان لغاتالتورک دئمیشدیر. کؤکو عربجه اولان دیوانسؤزجوغونون آنلامی بیر شاعرین شعرلرینی قافیهلرینه گؤره آلفابئ سیراسییلا ایچینه آلان اثردیر. کاشغرلی محمود بیر دوزن ایچهریسینده منظوم پارچالارلا سیرالادیغی اثریندهکی دیوانسؤزجوغونو سؤزلوک آنلامیندا قوللانمیشدیر. یینه عربجه کؤکنلی «لغات» ایسه دیل، هر قومین قونوشدوغو دیل آنلامیندادیر. کاشغرلی محمود لغاتالتورک جوملهسینی هر تورک توپلولوغونون قونوشدوغو دیل آنلامیندا قوللانمیشدیر. بو کلمهلر بیرلهشینجه ایسه اثرین آدی تورکجه اولاراق «تورک لهجهلری سؤزلوغوآنلامینی داشیر.
هم دیل بیلگیسی، هم سؤزلوک، هم ده آنسیکلوپودی نیتهلیگی داشییان دیوان لغاتالورک، ایکی آنا بؤلومدن میدانا گلمکدهدیر. اثرین ایلک صفحهسی، ۱۲۶۶داکی کوپیایی یازان محمد بن ابی بکر ابن ابوالفتحه عایددیر، کاشغرلی محمودون گیریشی بسمالله ایلهدیر.
اثرین ایلک صفحهلرینده دؤنمینین گلهنهینین بیر یانسیماسی اولاراق اللهآ و حضرت محمده اؤوگولر یئر آلماقدادیر. سونراسیندا ایسه همن تورکلری و تورکلوغو اؤون، تورکجه اؤیرهنمهنین قوتساللیغینی دیله گتیرن سؤزلری قلمه آلمیشدیر. اثرینین سگکیز آیری کتابدان اولوشدوغونو و بو کتابلارین دا اؤز ایچینده ایکی پارچایا آیریلدیغینی بلیرتیر. آرتیق قوللانیلمایان اؤلو سؤزجوکلری ایسه تابلو شکلینده اثرینده یئر وئرمیشدیر. باشلانغیچ بؤلومو اللهدان یاردیم دیلهنهرک بیتیریلیر. سونراکی بؤلومده اویغورلارین قوللاندیغی تورک آلفابئسینه و آلفابئنین اؤزللیکلرینه دّیینمیش، تورک بویلارینین دیللریندهکی آغیز فرقلیلیقلارینی تک تک اینجهلهیهرک قلمه آلمیشدیر.۶ بو بؤلومده تورکلرین یاشادیغی بؤلگهیی گؤستهرن، تورکلرین بیلینن ایلک خریطهسینی دا چیزمیشدیر. بو بؤلوم ده بیتدیکدن سونرا سؤزلوک قسمی باشلار، سؤزلوک قسمی ده اؤز ایچهریسینده آدلار و فعللر اولاراق ایکییه آیریلیر. تورکجه سؤزجوکلرین آچیقلاماسی عربجه، اؤرنئک جوملهلر تورکجه و آنلاملاری یینه عربجه یازیلمیشدیر. کاشغرلی محمودون اثرینی چوخ دوزنلی و توتارلی شکیلده اله آلماسی اونون چوخ ایگی بیر دیل بیلیمجی اولدوغونون آچیق گؤسترگهسیدیر. سگکیز پارچایا بؤلدوغو اثرینین بؤلوملندیریلمهسینین عربجهنین دیل بیلگیسی اؤزللیکلرینه گؤره یاپان کاشغرلی محمود، تورکجهنین عربجه قدر اوستون بیر دیل اولدوغونو اورتایا قویماغا چالیشمیشدیر.۷
کاشغرلی محمودون اثریندهکی ان بویوک خدمتی، مین ایل اؤنجهسینین تورک توپلوملارینین سؤز وارلیقلارینی اؤرنکلرله آچیقلاماسیدیر. سؤزلوکدهکی سؤز وارلیغی قونوسوندا کسین بیر رقم اولماماقلا بیرلیکده، کارل بروجکلمانین یاییملادیغی
« Wortshatz nach Mahmud al-Kaşgaris Divan Lugat at Türk Mitteltürkiscber»
آدلی اثرده ۷.۹۹۳ سؤز بولوندوغو سؤتلنمیشدیر. آنجاق بسیم آتالایاین چئویریسینین ائندئکس کیسمینداکی سؤزجوک ساییسی ۸.۷۸۳ گؤزوکمئکتئدیر. اؤزبکیستانداکی چئویری یاییمیندا ایسه بو رقم ۹.۲۲۲دیر. گؤرولدوغو کیمی بو قونودا لاپ چوخ فیکیر آیریلیغی سؤز قونوسودور. سؤز وارلیغیندا خاقانیه لهجهسینین یعنی سیرا اویغورلارین، اوغوزلارین، تورکمنلرین، قیرغیزلارین، چیغیللرین، یاغمالارین، آرگولارین و دیگر تورک بویلارینین اؤزلرینه اؤزگو سؤزجوکلری ده بولونماقدادیر. لهجهلرین آغیزلارینا دا آیری بیر پارانتئز آچیلمیشدیر. کاشغرلی محمود قوللانیمدان دوشن اؤلو تورکجه سؤزجوکلری اثرینه آلماماسینین نَدنینی، قوللانیمدا اولان سؤزجوکلرین سادهجه بولونابیلمهسی ایچین یاپدیغینی سؤیلهمیشدیر. اثرده آلفابئتیک سیرا یئرینه حرف ساییسینا گؤره سیرا باز آلینمیشدیر. کاشغرلی محمود سؤزلوک بیلیمی ایلکهلرینه تماماً اویموش، مستهجن و پیس ساییلابیلهجک سؤزلری اؤرنکلرله آچیقلایاراق کتابینا ایشلهمیشدیر. بوتون بو سؤز وارلیقلاری اینجهلندیغینده ۱۱جی تورک دونیاسینین عائیله یاپیسینی، اقربالیق ایلیشکیلرینی، اینانجلاری، توپلومسال یاشامی، دولتین اقتصادی و اداری یاپیسینی، صنعتینی، یئمکلرینی، خبرلشمهلرینی، سلاحلارینی، قیساجا تورکلرله ایلگیلی هر شئیی اورتایا قویان ائشسیز بیر قایناق اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر. ۸
۲.۲ اثرین اورتایا چیخیشی
دیوان لغاتالتورکون گونوموزده سادهجه بیر کوپیاسی بولونماقدا و استانبول ملت کتابخاناسیندا قورونماقدادیر. بو کوپیایی، ساوه دوغوملو اولوب شامدا یاشایان محمد بن ابی بکر ابن ابوالفتح حاضیرلاییب ۱۲۶۶دا تماملامیشدیر.۹
دیوانلغاتالتورک ایلک اولاراق، مشروطیت ایللرینده مالیه ناظیرلیغی یاپان نظیف پاشانین الیندهایدی. اسکی کتابلارا ماراغی اولان نظیف پاشانین کتابین ایچهریسیندن خبری یوخدو. اقرباسی اولان بیر قادینا هدیه ائدهرک: دارا دوشرسن اوتوز لیرادان آشاغییا وئرمه! دییه تنبیهلهدی. بیر سوره سونرا پارایا احتیاجی اولان قادین، کتابی اوتوز لیرایا ساتماق ایستهدی، صاحاف بورهان بئیه: «کتاب بنیم دئییل، اوتوز لیرادان آشاغییا وئرمه! دییهئک تمبیهلهدی.
بوران بئی کتابی ایلک اؤنجه معارف ناظیری امرولله افندییه گؤتوردو. امرولله بئی ده علمیه انجومنینه اولاشدیردی. آنجاق انجومن اون لیرا فیات بیچینجه کتاب بورهان بئیه گئری دؤندو.
او گونلر ده هر گون کتابچیلاری دولاشان علی امیری افندی بورهان بئیین توکانینا دا اوغرامیشدی. یئنی بیر شئیلر وار می دییه سورارکن بورهان بئی دیوان لغاتالتورکو گؤستهرهرک «صاحبی اوتوز لیرا ایستیور دئدی و کتاب یوزوندن باشیندان گئچنلری آنلاداراق قادینین یارین کتابی گئری آلاجاغینی سؤیلهدی. علی امیری کتابی اینجهلهدیغینده دیرکت اولاراق دیوان لغاتالتورک اولدوغونو آنلادی، آنجاق بازارلیک ائتمک آماجییلا هیجانینی ایچینه آتاراق کسین آلیجی کیمی گؤرونمهمهیه چالیشدی. علی امیری افندی کتابا اون بئش لیرا تکلیف ائتسه ده بورهان بئی کتابین اؤزونه عاید اولمادیغینی سؤیلهیهرک تکلیفی رد ائتدی. علی امیری اوتوز لیرایی وئرمهیی قبول ائتدی آنجاق یانیندا او قدر پارا یوخدو، کتابی باشقاسی ساتین آلمادان آلماسی گرکدیگینی دوشونهرک عجلهیله چارشییا یورودو و تانیدیق بیریلرینی آرامایا باشلادی. چارشیدا دارالفنون ادبیات هوجاسی فایق رشات بئی ایله قارشیلاشدی و اوندان اون لیرا بورج آلدی، اؤزونده ده اون بئش لیرا واردی.
ادبیات هوجاسینی ائوینه گؤندرهرک بئش لیرا داها گتیرمهسینی تمبیهلهدی و اؤزونو همن بورهان بئیین توکانینا گئری دؤندو. بورهان بئی کتابین دَیرینین فرقینا واردی، فایق رشات بئی پارایی گتیرینجه بورهان بئی کتابا اوچ لیرا زام کویدو، علی امیری ۳۳ لیرایی هیچ تردد ائتمهدن اؤدهدی و بورهان بئی ساتماقدان وازگئچر دییه آپار توپار صفحهدن آیریلاراق چارشیدان اوزاقلاشدی.
علی امیرینین دیوان لغاتالتورکو بولماسینین خبری ایستانبولدان باشلایاراق تورکیهیه، حتا تورکولوژی ایله ایلگیلهنن دونیا چاپینداکی بیلیم اینسانلارینا داخی اولاشمیشدی.
کتابین بولوندوغو خبرینی آلان ایلک کیشیلردن ضیا گؤکالپ هیجانلا علی امیرینین ائوینه گیتسه ده علی امیری کتابی گؤسترمهدی، رسمی مقاملاردان گلن رجالار دا علی امیرینی اقناع ائدهمهدی. علی امیری هر گون کتابی اوخویاراق آرخاداش چئورهسینه ائدیندیگی بیلگیلری آنلادییور آنجاق کیمسهیه کتابی گؤسترمیوردو. ۱۰
بیر گون علی امیری افندی، کیلیسلی معلیم رفعتی ائوینه چاغیردی و کتابی ایلک کز اؤزوندن باشقاسینین اینجهلهمهسینه ایذین وئردی. کیلیسلی رفعت بئیین: جناب حق یایینلانماسینی نصیب ائتسین! سؤزو علی امیرینین چوخ خوشونا گیتدی و بو فیکره سیجاق باخمایا باشلادی. کیلیسلی رفعتآ هر گون ایکی ساعت بویونجا کتابی اینجهلهمه شانسی تانیمیشدی، کیلیسلی رفعت بونو سئوه سئوه قبول ائتدی. علی امیری افندی طلعت بئیی چوخ سئوردی، ضیا گؤکالپ و کیلیسلی رفعت قونویو طلعت پاشایا آنلاداراق اوندان علی امیری افندییه رجادا بولونماسینی ایستهدیلر.
آنجاق طلعت پاشا علی امیرینین آیاغینا قدر گیدهمزدی. ضیا گؤکالپ و کیلیسلی رفعت ایکیلیسی یاپدیقلاری پلان ایله طلعت پاشایی و علی امیری افندییی عینی نوکتهده بیر آرایا گتیرهجکدی. طلعت پاشا علی امیری افندییی گؤرونجه کتابی آچیغا چیخارماسی ایچین بیرکاچ گوزل سؤز سؤیلهدی. بو سؤزلردن ممنون قالان علی امیری ایکی شرط ایله کتابی تسلیم ائدهجهیینی سؤیلهدی: کوپیالاما ایشینی کیلیسلی رفعت یاپاجاق و اثری سادهجه او گؤرهجکدی.۱۱
کیلیسلی رفعت هر گون ایکی ساعت چالیشاراق اثرین باشقا بیر کوپیاسینی ال یازیسییلا چیخاردی (بو کوپیا بوگون استانبول آرکئولوژی موزهسی کتابخاناسینین یازمالار بؤلومونده یئر آلماقدادیر). کیلیسلی رفعت ۱۹۱۵-۱۹۱۷ آراسیندا بو یازما کوپیانین باسیمینی اوچ جیلد حالیندا گئرچکلشدیردی. بؤیلهجه دیوانلغاتالتورکیازیلیشیندان یاخلاشیق سگکیز یوز اللی ایل سونرا ایلک کز چوخالتیلدی و یوخ اولماقدان قورتولدو. دیوان لغاتالتورکون باسکییا گیرمهسیندن سونرا علی امیری افندی توم کتابلارینی و قیمتلی اثرین اصیل کوپیاسینی فاتحده قوردوغو ملت کتابخاناسینا باغیشلادی. باسکی دوام ائدرکن ملی تطبوعلار انجومنی، کیلیسلی رفعتآ اثرین تورکجهیه چئوریلمهسی تکلیفینده بولوندو. بسیم ایشی بیتدیکدن سونرا کیلیسلی رفعت، اثری ۲۲ دفتر حالیندا تورکجهیه چئویردی و معارف نظارتینه ساتدی. چئویریسی اثر ایلک اؤنجه تألیف و ترجومه هئیتینه، اورادان دا دارالفنون کتابخاناسینا گؤندهریلدی آنجاق یایینلانامادی. آرادان بیرکاچ ایل کئچمهسینین آردیندان ملی مجادله دؤنمینده مصطفی کمال پاشا دیوان لغاتالتورکون چئویری گؤرهوینی سامیه رفعت و محمت عاکفه وئردی. خبری آلان کیلیسلی رفعت اؤزونون اثری چئویردیگینی و چئویرینین توتولدوغو یئری سامیه رفعتآ آنلاتدی. اثر چئویریسینده اؤزونون ده آدینین گئچمهسی شرطیلا چئویریدن فایدالانابیلهجکلرینی ایلتدی، آنجاق محمت عاکیف یئنی بیر چئویریه احتیاچ دویمادان دیرئت کیلیسلی رفعتین چئویریسینین یایینلانماسینا قرار وئردی. چئویریی ایلک اوخویانلاردان بیریسی مصطفی کمال پاشا ایدی.
داها سونرالاری دیوانلغاتالتورکبیرچوک کیشی طرفیندن چئوریلدی. بو چئویریلردن عاطف توزونره عاید اولان چئویری و توفیق دمیراوغلونون چالیشماسی تورک دیل قورومو کتابخاناسیندا یئر آلماقدا. عبدالله صبری کارترین چئویریسی ایسه بورس ایل خالق کتابخاناسیندا.۱۲
۱۹۳۲دکی بیرینجی تورک دیلی قورولتاییندا دیوان لغاتالتورکون دیزین حالیندا توپلانماسی و داها درلی توپلو چئویرمه گؤرَوی یینه کیلیسلی رفعتآ وئریلدی. کیلیسلی رفعت ایکینجی کز چئویرمه ایشینه گیریشیر. آنجاق آنکارایا گؤندردیغی چئویریلرده دوزلتمه یاپیلماسی ایستهنینجه ایش سکتهیه اوغرادی. بیر آن اؤنجه اثرین چئوریلمهسی بکلنمکده اولدوغو ایچین گنل
۱۱ جیهان چاکماک، «دیوانلغاتالتورکو کیلیسلی مواللیم ریفات بیلگئ، I. اولوسلاراراسی مواللیم ریفات کیلیس و چئورئسی سئمپوزیومو بیلدیری کیتابی، ائد. هاسان شئنئر، کیلیس: کیلیس ۷ آرالیک اونیوئرسیتئسی یایینلاری، ۲۰۱۳، س. ۵۱۸.
سکرتر ابراهیم نجمی دیلمان، بو ایشین بسیم آتالایآ دئورهدیلمهسینی طلب ائتدی. ۱۹۳۷ده چئویری ایشی بسیم آتالایآ دئورهدیلدی.
بسیم آتالای اؤزوندن اؤنجهکی چئویری اثرلردن فایدالانمایا چالیشدی، آنجاق بعضی شبههلی کلمهلر دولاییسییلا اؤزونو سیل باشدان چئویرمهیه قویولدو. امین اولمادیغی سؤزجوکلری چئویرمهدیگینی بلیرتن بسیم آتالای چئویریسینی ۱۹۴۰-۱۹۴۱ ایللری آراسیندا تماملایاراق اوچ جلد حالیندا یاییملاتدی. آتالایین چئویریسینی تماملایان دیزین بؤلومو ایسه ۱۹۴۳دن سونرا یاییملاندی. ۱۳
۳. دیوان لغاتالتورکه گؤره تورک دونیاسی
۳.۱ کاشغرلی محمودون دیلیندن «تورک» اللهآ و حضرت محمده اؤوگوسوندن همن سونرا تورکلری اؤوگویله بحث ائدن کاشغرلی محمود، اثرینین سونراکی بؤلوملرینده ده هر فرصتده تورکلوغو اوجالتمیشدیر. او تورک آدینی بؤیله تانیملار: «تورک تانرینین سلامی اوزهرینه اولسون نوح پیغمبرین اوغلونون آدیدیر. انسانین اوزهریندن اوزون بیر سوره کئچمهدی می؟ آیتینده آدم پیغمبرین آدی ناسیل انسان سؤزویله آنیلییورسا الله نوحون اوغلو تورکون چوجوقلارینا سسلنیرکن بو آدی قوللانیر.
آیتدهکی انسان سؤزو گنل بیر آد اولاراق یالنیز بیر کیشی ایچین قوللانیلمیشدیر. بیز انسانی ان گوزل بیچیمده یاراتدیق. سونرا اونو آشاغیلارینین آشاغیسینا چئویردیک. یالنیز اینانیب ایگی ایشلر یاپانلار خاریج آیئتینده گئچن انسان سؤزو چوخلوغو، توپلولوغو بیلدیریر. تورک سؤزو، نوحون اوغلونون آدی اولدوغوندا دا بشر سؤزو کیمی چوخلوغو و توپلولوغو آنلادیر. بو سؤزون تکلیغی و چوخلوغو دا قوللانیلیر. نیتهکیم روم دا اسحاق پیغمبرین اوغلو اساو اوغلو رومون آدیدیر.
اونون چوجوقلاری دا بو آدلا آنیلمیشدیر. بیز ده، آد اولاراق قوللانیلان تورکون اللهین وئردیگی بیر آد اولدوغونو سؤیلویوروز. چونکو کاشغرلی خلف اوغلو امام شیخ حسینین ابنال غرقیدن آختاردیغینا گؤره ابن ابیالدونیا آدییلا تانینان شئی ابو بکر المغیدهلجرجرانینین آخر زمان اوزهرینه یازمیش اولدوغو کتابیندا یازدیغی و اوجا پیغمبره دایاندیردیغی حدیثه گؤره الله تعالا منیم بیر اوردوم واردیر، اونا تورک آدینی وئردیم و اونلاری دوغودا یئرلشدیردیم. بیر اولوسا قیزدیغیم زمان تورکلری او اولوس اوزهرینه مسلط ائدهریم دیور. ایندی بو، تورکلر ایچین بوتون انسانلارا قارشی اوستونلوقدور. اوجا تانری، اونلارین آدلاندیریلماسینی اؤزونو اوستهلنمیش، اونلاری یئریوزونون ان یوکسک یئرینده، هاواسی ان تمیز اؤلکهلرینده یئرلشدیرمیش و اونلارا اؤز اوردوم دئمیشدیر. بونلارین یعنی سیرا تورکلرین گوزللیک، سئویملیلیک، ظریفلیک، اینجهلیک، دادلیلیق، بویوکلره سایغی، سؤزونده دورما، صداقت، آلچاقگؤنوللولوک، ایگیدلیک، مردلیک کیمی هر بیری آیری آیری اؤوولمهلرینی گرکدیرهجک اردملری آنمایا گرک یوخدور. تورک ایله ایلگیلی بو بیلگیلری بیزه سونان کاشغرلی محمود، تورک سؤزونو سؤزلوگونه بو شکیلده آلمیشدیر: «تورکبو سؤز تکلیک اولاراق دا چوخلوک اولاراق دا تورک بیچیمینده قوللانیلیر. کیمسین سن؟ کیمسین؟ سوروسونا تورک منتورکوم دییه یانیت وئریلیر. تورک سوسی آتلاندی تورک اوردوسو آت بیندی ۱۴
۳.۲ کاشغرلی محمودون اثریندهکی تورک بویلاری
تورکلرین هر بیر بویونو چئشیدلی قوللارا آییران کاشغرلی محمود، بو بویلارین تمامینین یالنیزجا اللهین بیلهبیلهجهیینی سؤیلهیهرک اثرینده بؤیوک بویلارا یئر وئریر.
آنجاق تورک بویلارینا قاباجا دئیینیرکن، اوغوزلارین بوتون قوللارینی قلمه آلماسی اونون اوغوزلارا اولان اؤزل ایلگیسینی اورتایا قوی. اوغوزلارین آراسیندا اوزون وقتلر گئچیرمهسی ده بو ایلگینین سببلریندندیر. اوغوزلارین حیوانلارا ووردوقلاری دامغالارین هرکس طرفیندن بیلینمهسی گرکدیغینی ایفاده ائتمهسی، اوغوز بویلارینا توپلومسال یاشامدا قاتغی ساخلاماق آدینا آیرینتییا گیردیغینین بیر گؤسترگهسی ساییلابیلیر.
کاشغرلی محمود تورک بویلارینی ان باتیدان دوغویا بؤیله سیرالامیشدیر: «روم اولکهسینه ان یاخین اولاندان باشلایاراق هم غیر مسلملری هم ده مسلمانلاری بلیر بیر دوزن ایچهریسینده دوغویا دوغرو سیرالادیم. روم اولکهسینه ان یاخین بوی بئچئنک پؤچئنکتیر. سونرا قیفچاق قیپچاق، اوگوز، یئمک، باشغیرد، باسمیل، قای، یاباگو، تاتار، قیرغیز گلیر. قیرغیزلار چین اولکهسینه یاخیندیرلار. بو قبیلهلرین هامیسی روم هیزاسیندان شرقه دوغرو اوزانمیشلاردیر.
سونرا چیغیل، توخسی، یاغما، ایگراک، چاروک، چومول، اویغور، تانگوت و خیتای گلیر. بوراسی چیندیر. داها سونرا تافقاچ گلیر، بوراسی دا ماچیندیر. بوتون بو بویلار دا گونئی ایله قوزئی آراسیندا بولونورلار. ییرمی بویو باتیدان دوغویا سیرالایاراق گونوموز تورک خالقلارینی ناسیل تانیملامامیز گرکدیگی قونوسوندا مین ایل اؤنجهدن بیزه بؤیلهجه ایشیق توتموشدور.۱۵ کاشغرلی محمود بو بوی آدلارینین سیرالامانین یعنی سیرا اثرینه اکلهدیگی خریطه اوزهریندن تورک خالقلارینین یاشادیغی بؤلگهلری گؤسترمیشدیر.۱۶
باخسی گئچن ییرمی بویون آیرینتیلی بیلگیلری ایسه بؤیلهدیر:
اویغور:دیوان لغاتالتورکده اؤز تورکجه قونوشمالارینا رغماً اؤز آرالاریندا فرقلی بیر آغیز قوللاندیقلارینا، اویغور اؤلکهسینه گلهنه قدر لاپ چوخ نهردن گئچیلدیگینه، گونئیینده تیبتین اولدوغونا، بئش بالیقین ان بؤیوک شهرلری اولدوغونا و اؤزلرینه عاید پارا بیلیملرینین اولدوغونا دئیینیلیر. کاشغرلی محمود اویغور اولکهسینی «بئش شهرلی بیر ولایتین آدی اولاراق آچیقلامیشدیر.
قیرغیز:قیرغیزلارین بیر تورک بویو اولدوغو و تورکجهنین باشقا بیر لهجهسینی قوللانمادیقلارینا دئیینیلمکدهدیر.
قیپچاق: روم ایلیندن دوغویا دوغرو اوزانان بیر تورک یوردو اولاراق گئچر. بورادا یاشایان تورکلردن بیر بؤلوک و بؤیوک بیر بوی اولدوغو گؤرولور. تورک ایرکینین گلیشیمیندهکی ایکی قولدان بیریسیدیر. اوغوز قاغانین قارداشینین نسلی اولدوغو سؤیلهنیر.
باشغیرد: کاشغرلی محمود بو خالقین دیلینین قیپچاق لهجهسینه یاخین اولدوغونو سؤیلر. دیوان لغاتالتورکدن آنلاشیلدیغی اوزهره ۱۱. یوز ایلدن بریدیر بوگونکی توپراقلاریندا اقامت ائتمکدهدیرلر.۱۷
یئمک: یئمکلرین گونوموزده بیر بویو تمثیل ائتمهدیگی سؤیلنسه ده کاشغرلی بونو بؤیله آچیقلاماقدا: «بیز بونلاری قیپچاقلاردان بیر بوی سایدیق. حالبوکی قیپچاقلار اؤزلرینی آیری بیر قبیله اولاراق گؤرورلر. ییمکلرین اسلام قایناقلاریندا اونو ختری ساایلیر اولسا دا ۱۱. یوزایلده ائتکیسیز خلقه گلمهلری، اونلارین قیپچاقلارا تابع اولدوغونو گؤسترمکدهدیر.۱۸
باسمیل: کاشغرلی محمودون خریطهسینه گؤره دوغودا یئر آلان تورک بویلاریندان بیریسیدیر. بیر زامانلار اؤنملی اولایلاردا باش رول اوینایان باسمیللاردان گونوموزده ایز یوخدور. کاشغرلی محمود اونلارین تورکجهیی چوخ ایگی قونوشدوغونو سؤیلر.
قای: دیوان لغاتالتورکده بیر بؤلوک اولاراق ذکر ائدیلیر. آکادئمیسینلر قایی بویو و قایلاری بیر سایانلار و سایمایانلار اولاراق ایکیه آیریلمیشدیر. تورکجهنین قیپچاق لهجهسینده قونوشورلار.
یاباگو: تورکجهیی ایگی بیلن بویلارداندیر. بعضی تاریخچیلر تورک اولمادیقلارینی، بعضیلری ایسه قارلوقلارین پارچاسی اولدوقلارینی ادعا ائتسهلر ده کاشغرلی محمود بو خالقی بوی اولاراق قایدا آلمیشدیر.
تاتار: بوگونکی آلتای داغلارینین خالقیدیر. بونلار دا تورکجهیی چوخ ایگی قونوشور. تاریخچیلر بو بوی قونوسوندا دا ایکی آیری گؤروشدهدیر. بعضی تاریخچیلر بو بویون موغول اولدوغونو ادعا ائدر.
چیغیل: کاشغرلی محمود چیغیللردن بؤیله بحث ائدر: «تورکلردن اوچ اویماغین آدیدیر. بیریسی کؤچهبهدیر، قویاسدا اوتورورلار. قویاس، بارسغانین اؤتهسینده بیر قصبهدیر. ایکینجیسی تالاس یاخینلاریندا بولونان بیر قصبهده یاشار. بونلارا دا یوخاریداکیلر کیمی چیغیل دئایلیر. چیغیل آدینین وئریلیشینین اساسی بودور: زوالقرنیین آرغو ایلکهسینه گلدیگینده بولوتلار موسلوقلارینی آچمیش، یوللار چامور ایچینده قالمیش، یورومک گوجلشمیش. بونو گؤرن زوالقرنیین «بو نه چامور» دئمیش و اورادا بیر قلعه یاپیلماسینی ا مرائتمیشدیر. قلعه انشا اولموش و آدینا چیغیل دئییلمیش. بوندان سونرا او قلعهده اوتوران تورکلره چیغیل آدی وئریلمیش. نهایت بو آد یاییلمیش.
اوغوزلار: بورایا یاخین اوتوردوقلاریندان، هر زمان چیغیللرله ساواشیرلارمیش. دوشمانلیق آرالاریندا بوگونه دکین سوروب گلمیشدیر. چیغیل قیلیغینا گیرنلره ده بو آد وئریلیر. اوغوزلار، جیحوندان یوخاری چینه قدر اولان یئرلردهکی بوتون تورکلره چیغیل دئرلر. بو یانلیشدیر.
اوچونجوسو، کاشغرده بولونان بیرتاکیم کؤیلردیر. بو کؤیلرین خالقینا دا چیغیل دئرلر. بونلار بیر یئردن چیخاراق داغیلمیشلاردیر.
توخسی: قارلوقلارین بیر پارچاسی ساییلمیشلاردیر. اونلاری اولوشدوران دوققوز بوی آراسیندادیر.
یاغما: بو خالقین دا چوخ گوزل تورکجه قونوشدوغونا دئیینیلیر. ایلی نهری بویلاریندا اوتورورلار. بیر تاکیم آراشدیرماجیلار بو بویون قاراخانلی سولالهسینی اولوشدوردوغونو ادعا ائتمکدهدیر.
ایغراق: ایگیتلیکلری دیوان لغاتالتورکده اؤوگویله بحث ائدیلیر. سینیر بویلاریندان بیریسی اولدوقلاری گؤرولن ایغراقلار تورکلرین ساواشچیلیق یؤنو ان باسقین بویلاریندان بیریسیدیر.
چاروق: آفراسیابین شهری بارچوقدا اوتوردوقلاری سؤیلهنیر. بیر تاردوش بویو ساایلیرلار، آدلارینین ایسه «چاریق آیاققابیدان گلدیگی سانیلمقدادیر. عینی زماندا بیر اوغوز بویو ساییلماقدادیر.
تانقوت: قاریشمیش بیر بوی اولدوقلاری سؤیلهنیر. ساری نهرده اقامت ائدرلر.
خیتای: کاشغرلی محمود: «خیتای اولکهسی چیندیر و تیبتین دوغو طرفیندهدیر دییه آچیقلار. چین قایناقلاریندا خیتایلار «ان قابا و گئری اولان دییه ذکر ائدیلمکدهدیر. موغول اولدوقلارینین ادعا ائدنلر اولسا دا اؤزللیکله سون دؤنملرده اونلارین تورک اولدوغو کسینلیک قازانمیش ساییلابیلیر.
تابقاچ: ماچین اولاراق آدلاندیریرلیرلار. کاشغرلی محمود بو بویون تورک اولدوغونا اؤزل بیر وورغو یاپمیشدیر. آدین معناسی «اولو و اسکی» آنلامیندادیر.
چومول: دیوان لغاتالتورکده چؤلده یاشایان بویلارلا عینی لهجهده قونوشدوقلاری سؤیلنمیشدیر.
پئچئنئک: روملارا یاخین یاشادیقلاری بلیرتیلیر. دیوان لغاتالتورکده گئچن ییرمی ایکی بویدان بیریسیدیر. آنجاق ایلک اولاراق تک بیر اولکه، سونراسیندا اوغوزلارین بیر پارچاسی اولاراق گئچمهلری، اونلارین محتملاً ۱۱. یوز ایلده داغیلدیغینی گؤستهریر. اصیل یئرلهشیم یئرلرینین خزر-آرال جیواری اولدوغو سؤیلنمکدهدیر.
اوغوز: یاشادیقلاری یئر آرال و سیردریا جیوارلاریدیر. دیوان لغاتالتورکده گئچن ییرمی ایکی بویون اولوشدوردوغو گروپدور.۱۹
۳.۳ دیوان لغاتالتورکده اوغوز بویلاری و دامغالاری
کاشغرلی محمودون تورک بویلارییلا ایلگیلی وئردیگی ان آیرینتیلی بیلگی اوغوز و تورکمنلر حاققیندادیر. اوغوز بویلارینین دامغالارینی تکر تکر وئریرکن باشقا هیچ بیر بویون دامغاسینی وئرمهدیگی گؤرولور. اوغوز و تورکمنلرین سلجوقلو ظفرلریله اونلنمهسی کاشغرلینین بو بویلارا ایلگیسینین آرتماسینین نَدنلریندن بیریدی. سلجوقلونون اوزون سورهلی حکمونو اؤنگؤرهرک اوغوز آدینین معناسینی آچیقلارکن قینیقلاری او دؤنمین حکمدارلارینین چیخدیغی بوی اولاراق تانیملامیشدیر، بو دوشونجهسینی دستکلهین چوخ اؤنملی بیر قانیتدیر.
دیوان لغاتالتورکده اوغوزلار حاققیندا بو بیلگیلر وئریلمکدهدیر:
«اوغوز» بیر تورک بویودور. اوغوزلار تورکمنلردیر. بونلار ییرمی ایکی بؤلوکدور. هر بیرینین حیوانلارینا ووردوغو آیری بیر دامغاسی واردیر. بیربیرلرینین حیوانلارینی بو دامغالارلا تانیرلار.
بونلارین باشی قینیق بویودور. بیزیم شیمدیکی خاقانلاریمیز بو بویداندیر. حیوانلارینا ووردوقلاری دامغا بودور:
ایکینجیسی قاییق بویودور. دامغالاری بودور:
اوچونجوسو باییندور بویودور. دامغالاری بودور:
دؤردونجوسو ایوه بویودور، بونلارا ییوه ده دئایلیر. دامغالاری بودور:
بئشینجیسی سالگور بویودور. دامغالاری بودور:
آلتینجیسی آفشار بویودور. دامغالاری بودور:
یئدینجیسی بگدیلی بویودور. دامغالاری بودور:
سئکیزینجیسی بوغدوز بویودور. دامغالاری بودور:
دوکوزونجوسو بایات بویودور. دامغالاری بودور:
اونونجوسو یازغیر بویودور. دامغالاری بودور:
اون بیرینجیسی ائیمور بویودور. دامغالاری بودور:
اون ایکینجیسی قارابؤلوک بویودور. دامغالاری بودور:
اون اوچونجوسو آلقابؤلوک بویودور. دامغالاری بودور:
اون دؤردونجوسو ایغدیر بویودور. دامغالاری بودور:
اون بئشینجیسی اورهغیر بویودور. یورهغیر ده دئایلیر. دامغالاری بودور:
اون آلتینجیسی توتورغا بویودور. دامغالاری بودور:
اون یئدینجیسی اولا یوندلوگ بویودور. دامغالاری بودور:
اون سگکیزینجیسی توگر بویودور. کیمی زامان واو حرفی دوشر، ت(او)گر ده دئایلیر.
دامغالاری بودور:
اون دوکوزونجوسو بئچئنئک بویودور. دامغالاری بودور:
ییرمینجیسی چووولدور بویودور. دامغالاری بودور:
ییرمی بیرینجیسی چپنی بویودور. دامغالاری بودور:
ییرمی ایکینجیسی چاروکلوک بویودور. بونلارین ساییلاری آزدیر، دامغالاری دا بللی دئییلدیر.۲۰
۳.۴ کاشغرلینین دیلیندن تورکمنلر
کاشغرلی محمود، تورکمنلر و اوغوزلاری بیر توتموشدور. او، بو آد آیریلیغینی بیر اؤیکویه دایاندیرماقدادیر. اؤیکو بؤیئهدیر:
« زوالقرنین، سمرقند کئچمیش و تورک اولکهسینه دوغرو یونلمیشدی. او وقت تورک خاقانی سو آدیندا گنج بیر آدامدی. بؤیوک بیر اوردوسو واردی. بالاساغون یاخینینداکی سویاب قلعهسینین انشاءسینا باشلایان [بیزیم ایچین فتح ائدن) کیشی ده او ایدی. سویاب قلعهسینده قونوشلانمیش اوردوسوندا یئر آلان بئیلر ایچین هر گون اوچیوزآلتمیش داوول وورولوردو. بو آدامین -زولقرنین قصد ائدیوروم- یاخلاشدیغی اؤزونه خبر وئریلمیش؛ «اونونلا ساواشالیم می، بویروغونوز نهدیر؟» دئمیشلر. بونون اوزهرینه بو، ایلهری قول اولمالاری و اونون [زوالقرنین] نهری نه زمان گئجدیگینی بیلدیرمهلری ایچیقجئنداین کییسینا گیرک کوموتانینی یوللامیش. بو ُمفرضه قاکانین عسکرلریندن هیج بیری فرق ائتمهدن وظیفه ایچین آیریلمیش و خاقان بو اؤنجولر ایچین قایغیلانییورموش. خاقانین سفره گیدرکن بیله یانما آلدیغی بویوکجه بیر گوموش قازانی وارمیش؛ بو، سویلا دولدورولور، غازلار و اوردکلر ایچینده یوزدورولورموش. اونا «ساواشالیم می؟ دییه سورولدوغوندا بویله یانیتلامیش: بو غازلارین و اوردکلرین سویا ناسیل دا دالدیقلارینا باخین!» بو یانیت اوراداکیلاری تلاشلاندیرمیش، چونکو اونون نه ساواشماق نا دا گئری چکیلمک ایچین حاضر اولمادیغینی دوشونموشلر. زولرنئین نهری آشمیش و مفرضه گئجه خاقانآ اولاشاراق بو گئجیشی خبر وئرمیش. بو او گئجه تئیاککوز حالینا گئچمیش و دوغویا قاچمیش. خاقانین بو چکیلهشه دایر کیمسهنی ایکاز ائتمهدن آیریلیشی اوزهرینه خالق آراسیندا بؤیوک بیر قارغاشا حاصل اولموش. هر کیم بیر بینک بولورسا اؤزهنی اونون اوزئرینه آتمیش و خاقانلا بیرلیکده گئتمیش -بیری، دیگرینین حیوانینا ال قویموش و دیگری بیرینین حیوانینی قاپیب قاچمیش- بویلهجه صاباح گلیب جاتدیغیندا اوردوگاه بومبوش بیر دوزلوک گؤرونومون دئیمیش. بو دورده هنوز هیچ بیر شهر یا دا یئرلهشیم -مثال تیراز [لالاس]، سیپنجاب [سایرام]، بالاساغون و دیگرلری— یوخدو و بیلیننلرین هامیسی داها سونرا اینشا ائدیلدی. او زمانلار خالقین تمامی کؤچهبهدی. خاقانین اوردوسویلا بیرلیکده رجعت ائتدیکدن سونرا، گئریده عائیلهلریله بیرلیکده ییرمیایکی آدام قالمیش. بونلار گئجه وقتی حیوانلاریم توپارلاییب، زمانیندا یوکلهنیب قاچامامیشمیش. بو آداملار کتابیمیزین باشیندا آدلاننی آنیب، حیوانلارینا ووردوقلاری دامغالان آییرت ائتدیگیمیز، قینیق، سالغور و دیگرلریندن مرکب اولانلاردیر. ییرمیایکیلر یا یایان اولاراق اورادان اوزاقلاشماق یا دا اولدوقلاری یئرده قالماق اوزهرینه دوشونوب دورماقدایمیش. بو سیرادا یوکلرینی سیرتینا وورموش و بویلهجه عائیلهلریله بیرلیکده اوردونون آردیندا بیراخدیغی ایز بویونجا یوروین ایکی آدام گورموشلر. بو آداملارلا قارشیلاشدیقلاریندا سوز قونوسو ذاتلار بیتاب دوشموش و آغیر یوکلرینین آلتیندا ترلهمیش حالدایمیش، دولاییسییلا اونلارلا ایستیشاره ائتمک ایچین دورموشلار. اونلار – ییرمیایکیلری قصد ائدیوروم- دئمیش کی «سیز ایکینیز! بو آدام -یعنی زوالقرنین- بیر سیاحدیر، بیر نوکتهده قتین دورماز. بیزی ده بیراخیب گئدهجکدیر و بیز بویلهجه اؤز ائلیمیزده قالابیلیریز.» سویلهدیکلری شئی تورکجه ده «سیز ایکینیز! دورون! قالین! دایانین!» آنلامینا گلن قال آج سوزودور. داها سونرا بو [یوکلرینی سیرتلانمیش] آداملار خالآج اولاراق آنیلیر اولموش. بو خلجلرین کوکنیدیر؛ ایکی قومدن میدانا گلیرلر. زولقرنین ظهور ائدیب بو اینسان طایفاسینی آییرت ائدیجی ایشارتلری و تورک دامغالارییلا قوشانمیش اولاراق گؤردوغوندا [کیم اولدوقلارینی] سورمادان اونجه [فارسجا] تورک مانند «بونلار تورکه بنزیور» دئمیش. او زماندان بو زمانا آدلاری بو بیجیمده قالمیشدیر. کوکنده ییرمیدؤرت قومدن اولوشورلار، آنجاق ایکی خلج قومی بللی خصوصلاردا [بیرتاکیم موجودلارلا] اونلاردان آیریلیر و بو نهدنله آرالاریندا ساییلمازلار. منشاءلری بودور. خاقان [شو] چینه دوغرو گئتمیش و زاولقرنئین ده اونون پئشینه دوشموش. اویغور اولکهسی یاخینیندا اونا یاخلاشدیغیندا خاقان اونون اوزهرینه بیر اونجو مفرضه یوللامیش و زوالقرنئین ده بونا قارشیلیق اولاراق بیر مفرضه یوللامیش. گئجه بویونجا ساواشمیشلار و مغلوبیت زوالقرنئینین مفرضینه بلا اولموش. بو جارپیشما آلتون قان - بوگون بو آلتون خان اولاراق بیلینن بیر داغین آدیدیر- دئنن بیر یئرده ووقو بولموشموش. بویلهجه زوالقرنئین خاقانلا باریشمیش و اویقور اولکهسیندهکی شهرلری اینشا ائتمیش. و بیر سوره اورادا قالمیش. خاقان شو، بالاساغونآ عودت ائتدی. اؤز آدییلا، شو اولاراق آنیلاجاق شهری قوردو و اورایا بیر موسکانین ضبط ائدیلمهسینی امر ائتدی. بوگون بیله لئیلئکلر بو شهره قدر اولاشیر، آنجاق قاتیئن بونون اوتهسینه گئچمز. دئمک کی بو طلسیم اونون زمانیندان بیزیم زامانیمیزا دک باقی قالمیشدیر.۲۱
کاشغرلی محمودون یازدیغی بو حیکایه تورکمن و خلچ خالقینین کسین کؤکنینی آچیقلامایا یئتمهمکله بیرلیکده بو قونو حالا تارتیشمایا آچیلیر. آنجاق بیر دستان نیتهلیغی داشییان بو اؤیکو ادبیاتیمیزین اؤنملی بیر پارچاسی اولموشدور. ۲۲
۳.۵ بیلینن ایلک تورک خریطهسی
دیوان لغاتالتورکون چوخ اؤنملی اؤزللیکلریندن بیریسی ده ایلک صفحهلرینه چیزیلمیش بیر خریطهنین وارلیغیدیر. بو خریطه، بیر تورکون چیزدیغی بیلینن ایلک خریطهدیر. تورک توپلولوقلارینی و قونشو دولتلرین یئرینی گؤسترمک آدینا چیزیلن بو خریطه گونوموز شرطلرینه گؤره اولدوقجا ایلکل گؤزوکسه ده، ۱۱. یوز ایل شرطلرینه گؤره چوخ ایلهری دوزئیده بیر تئکنیک بیلگیسی گرکدیرمکدهدیر. خریطه، حکمدارلارین قوناغی اولان بالاساغون شهری مرکز آلیناراق چیزیلمیشدیر. دیگر شهرلر ده بو مرکز باز آلیناراق چیزیلمیش، یؤن بلیرتمهده اورخون بئنگی داشلاریندا گؤرولن تورک تیپی یؤن بلیرتمه اویغولانمیشدیر. نهرلر، گؤللر، داغلار، دنیزلر و شهرلر آیرینتیلی شکیلده گؤستهریلمیشدیر. ان آز خطا یاپیلان بؤلگهلر هر زمان تورک یورتلاری اولموشدور. بو دا کاشغرلینین تورک توپراقلارینا اولان آشینالیغینی گؤسترمکدهدیر. ۱۱. یوزایل دونیاسینی تمثیل ائدن بو خریطهنین آچیقلاماسیندا، کاشغرلی محمودون: روم اولکهسیندن ماچینه دک تورک ائللرینین هامیسینین بویو بئش مین، تمامی سگکیز مین فرسخ ائدر دئمهسینین آردیندان بو خریطهیی «یئریوزونون شکلی کیمی دایره چیزدیغینی بلیرتمهسی، ۱۱. یوزایلده تورکلرین دونیانین یووارلاق اولدوغونو بیلدیغینی آچیقجا گؤسترمکدهدیر. خریطهده دوغو، باتی، قوزئی و گونئی یؤنلری گؤستهریلدیکدن سونرا صفحه کنارلاریندا رنگلرین نیه تقابل ائتدیگینین آچیقلماسینی یاپمیشدیر. دنیزلری یاشیلا، ایرماقلاری ماویه، داغلاری قیرمیزییا، شهرلری ایسه سارییا بویامیشدیر. خریطهنین باتی اوجو قیپچاق و فرنگلرین اولکهلرینه قدر اوزانیر.
گونئیدا هیند، سیند، چاد، بربر، حبش، زنجی اولکهلرینه اوزانیر. دوغودا چین و ژاپونیا، گونئیباتیدا ایسه مصر، مغرب، اندولوس گؤستهریلمیشدیر. بالاساغونون همن یانینداکی یئرلهشیم بیریملریندن بیریسی ده باباسینین مملکتی بارسغان و کولتور مرکزی کاشغردیر.
بارسغانین یانینا چیزیلن آما آدی وئریلمهین گؤل ایسیک گؤلدور. خریطهده بیرچوخ تورک شهرینین آدی گئچمکدهدیر. خریطهده بلیرتیلن جوغرافی آدلارین آراسیندا سیئحون، جئیحون، ایلا، ایتیل، ایرتیش نهرلری، قاراچوک و سرئندیب داغلارینین آدلاری بلیرتیلمیشدیر. خریطهده تورکلرین دیشیندا گؤستهریلن اولکهلر گنللیکله تورکلرله مناسبتی اولان اولکهلردیر، بونون دیشیندا قالان اولکهلره چوخ یئر وئریلمهمیشدیر.۲۳
۴. دیوان لغاتالتورکه گؤره تورکلر آراسینداکی سوسیال یاپی
۴.۱ عائیله
عائیله اسکی توپلوملاردا دا ان کیچیک بیریم اولوب تورک سوسیال حیاتی، عتئیله (اوگوش) و اقربالیق (قارداشلیق) باغلاری اوزهرینه قورولودور. عائیله هئم تورک توپلومونون هم ده تورک دولتینین چکیردهگینین و تَملینی اولوشدورویوردو.۲۴ اسکی تورک عائیلهسی بیرلیک و دایانیشما ایچینده یاشییوردو. تورک عائیله یاپیسینین بو اؤزللیگینی «ات تیرناقدان آیریلماز» آتاسؤزو ایله بلیرتهبیلیریز.۲۵
اسکی تورک عائیلهسی، «بابا عائیلهسی» تیپیندهیدی. عایلهنین رئیسی بابایدی، توم اوتوریته اونون شخصینده توپلانییوردو. بابانین گؤرَوی، عایلهنین گئچیمینی ساخلاماق، قوروماق و یئتیشمیش اولان ائولادلارینی ائولندیرمکدی. آتاارکیللیگه رغماً عائیله ایچهریسینده بابانین یانیندا آننانین دا سؤز حقی واردی. عائیلهنین گئرچکلشدیردیغی فعالیتلرده ایش بؤلومو حاکمدی. اؤرنهیین ائرکک ائولاد یئتیشدیرمک بابانین، قیز ائولاد یئتیشتیرمک ده آنانین گؤرَویدی. بونونلا اوغلانین خویونون بابایا قیزین خویونون دا آنایا بنزهمهسی آرزولانییوردو. خوی و کاراکتئر باخیمیندان آنایا بنزهین قیزا «آناچ» بابایا بنزهین اوغولا «آتاچ» دئایلیر، «باباسیز اوغول، آناسیز قیز» ایسه باخیمسیز ساایلیردی.۲۶
تورک قادینی ایله ائرکهیی آراسینداکی فیزیکی قوت فرقی اسکیدن چوخ گؤرولمویوردو. بو فرق گونوموزده دوغوشدان اولاماماقلا بیرلیکده تمامیله یئتیشدیرمه طرزیندن قایناقلانماقدادیر. تورک قادینی ناموسونا و عفتینه سون درجه دوشگوندو. یابانجی سیاحلار آراسیندا تورک قادینی «ناموس، عفت و گوزللیگی» ایله آنیلمیشدیر. قادینین دَیری تارتیشیلمازدی. ساواشلاردا قادینین دوشمان الینه گئچمهسی بؤیوک بیر ذلت ساییلماقدایدی.
بوندان دولایی تورکلر ساواشلاردا اؤنجه قادین و چوجوقلارین گوونلیغینی ساخلامایی اویقون گؤرموشلردیر.۲۷
اسکی تورک عائیلهسی بوگون اولدوغو کیمی چکیردک عائیله تیپیندهیدی. دیوانلغاتالتورکده گئچن کلمهلره و آتاسؤزلرینه دایاناراق بونو سؤیلهیه بیلیوروز.۲۸ یینه کاشغرلی محموتدون ائثرینده گئچن «ائولنمک»، «ائولندیرمک» کلمهلری ده بو دورومو دستکلهمکدهدیر. بو کلمهلر یئنی بیر ائو صاحبی اولماق آنلامیندادیر.۲۹
اسکی تورک توپلوموندا ائولنمک ائرکک آچیسیندان «قووشماق» و یا «ائولیک آلماق»، قادین آچیسیندان دا «ارلنمک» و یا «بئگلنمک» کلمهسیله ایفاده ائدیلمکدهیدی. ارکهیین دول قادینلا ائولنمهسی «قوزوزلانماق» کلمهسیله قارشیلانییوردو.۳۰
اسکی تورک عائیلهسینده گونلوک حیاتین بؤیوک قسمی، گئچیم ایچین گؤستهریلن فعالیتلرله گئچمکدهیدی. بو سوروملولوق آغیرلیک اولاراق بابادایدی. بابا گئچیمی ساخلاماق ایچین گنللیکله بسیجیلیک، چیفتچیلیک، دمیرجیلیک، دَییرمانچیلیق، فیرینجیلیک، قصابلیق، اجزاچیلیق وب. کیمی ایشلر یاپاردی. بابا آیریئتن ائو ایشلریله دئ ایلگیلهنیردی.۳۱
۴.۲ ائو، باریناق
اسکی تورک توپلوموندا ایکی چئشید باریناق شکلی بولونماقدایدی. بونلاردان بیری گؤچهبه اولاراق حیاتلارینی سوردورَنلرین قوللاندیغی چادیر، یئرلهشیک اولاراق یاشایانلارین قوللاندیغی ثابت قونوتلار.
قونار-کؤچر یاشام سورنلر قولای داشینابیلهجک اولان ائولرده چادیرلاردا حیات سورویورلاردی. بو چادیرلارا «چوم»، «قاپا»، «آلاچیق»، «یورت» و یا «کرهگو» کیمی آدلار وئریلمکدهیدی. ان اسکی چادیر تیپینه آباقان بؤلگهسیندهکی بویاری داغی قایا رسیملرینده راست گلمکدهدیر.۳۲
چادیر ان بسیط شکلیله اوجلاری تپهده بیر حلقه اطرافیندا بیرلشدیریلمیش سیریقلاردان و یا آچیلیب قاپانابیلن اخشاب قفسلردن میدانا گتیریلمکدهیدی. سیریقلارین و یا قفسلرین اوزهری کئچه و یا کیل چادیرلارلا اؤرولمکدهیدی. ائودهکی قونفور چادیردا دا واردی. سیجاغا و سویوغا قارشی قوروناقلییدی. سؤکولمهسی و قورولماسی بیر چکیردک عائیلهنین بیر ساعتینی آلییوردو. چادیرلارین رنگلری تورک عائیلهسینین سوسیال و اکونومیک دورومونو گؤسترمکدهیدی. اؤرنهیین بئی چادیرلاری بیاض رنگده اولوردو. تک قاپییا صاحبدی بو قاپی گنلده دوغویا باخاردی. تپهسینده بیر دومان دلیگی بولونویوردو، دولاییسییلا چادیرین تام اورتاسی اوجاق اولاراق قوللانیلییوردو.۳۳
یئرلهشیک حیاتا گئچن تورکلرسه ثابت قونوتلاردا قالمیش، ائولرینی بؤلگهده ان چوخ بولونان آراچلارلا یاپمیشلاردی. ائولر اؤزللیکلرینه گؤره آدلاندیریلمیشدی. چاتیسی یا دا پنجرهسی کمرلی اولان ائوه «اویوغلوغ ائو» دؤرت گوشهلی ائوه «دؤردقول ائو» آخری اولان ائوه «آرانلیغ ائو» دئنمکدهیدی.۳۴
۴.۳ بایراملار
«بایرام» قاورامی ایلک دفعه کاشغرلی محمودون ۱۱. یوز ایلده یازدیغی دیواندا گؤرولور. کاشغرلی، کلمهنین اصلینده «بئدهرَم» اولدوغونو، بو کلمهیی اوغوزلارین «بئیرم» شکلینه چئویردیغینی بلیرتیر. یئنه کاشغرلی محمودآ گؤره،» بایرام اگلنمه، گولمه و سئوینمه گونودور». بو سئوینمه و موتلو اولما حالی ایکی تمل آنلاییش اوزهرینه اوتورتولموش بیر قاورامدیر. «قوتلاماق» فعلینین کؤکو اولان «قوت» سؤزو، تملی هون تورکلرینه قدر گئرییه گئدن بیر کولتور قاورامیدیر.۳۵
بایراملار ۱۱. یوزایلده تورک توپلوموندا «بایرام یئری» آدی وئریلن بیر میدان دا قوتلاماقدایدی. بایرام یئری، اؤزللیکله چیچکلرله سوسلنمکده، چیراق و یا مشعللرله آیدینلادیلماقدایدی کی کاشغرلی محمودون ایفادهسیله «گؤنول آچان» بیر مکان اولماقدایدی.۳۶
۴.۴ دین و تانری آنلاییشی
تورکلر جانلی-جانسیز بعضی بؤیوک وارلیقلار ایچین «تانری» کلمهسینی وللانمیشلاردیر.۳۷ کاشغرلی محمودون دئدیگینه گؤره تورکلرده تانری، «گؤکیوزونو، یئریوزونو و انساناوغلونو»، یعنی ایچیندئهی جانلی-جانسیز بوتون وارلیقلارلا بوتون ائورهنی یارادان تانریدیر. شفق سؤکدورن، یاغمور و قار یاغدیران، شیمشک چاکدیران، یئل اسدیرن، بولوت و بیتکینی میدانا گتیرن ده یینه او دور. وارلیقلارین جانینی آلماق و وئرمک ده تانرینین ارادهسینه باغلیدیر.۳۸
۱۱. یوزایلده تورکلرین بیر قسمی مسلمان بیر قسمی ده آتالارینین دینی اولان گؤک تانری اینانجینا باغلی اولوب بودیست، حیریستییان و یهودی اولانلار دا واردی. کاشغرلی محمود دوغودا یاشایان تورکلر ایچین «بو تورکلر اؤزلریندن بؤیوک نه گؤردوکلری هر شئیه تاپارلار» دئمیشدیر. باتیدا یاشایان مسلمان تورکلر ایچینسه ایگی شئیلر سؤیلهمیش و اونلاری «تورکمن» اولاراق آدلاندیرمیشدیر.
گؤک تانری اینانجیندا تانرییا قوربان سونما عادتی واردی. بو قوربانا «یاغیش» آدی وئریلمکدهیدی. حیوان قانی آخیدیلاراق قوربان ائدیلیرسه «یاغیشلیک تاپیغ» آدینی آلیردی.۳۹
اؤلن کیشینین جنازه تؤرهنینین آردیندان جنازهیه گلنلر اؤلن کیشینین چادیری اطرافینا توپلانیر. بورادا اؤلن کیشینین حیوانلاریندان بیر قسمی کسیلهرک، یاس تؤرهنینه قاتیلانلارا یئمک وئریلمکدهیدی. بو یئمهیه «یوغ باسان»، «یوغ آشی» و یا سادهجه «یوغ» دئایلیردی.۴۰
۴.۵ تورکلرده تانیشما قوراللاری
دیوانو لغاتالتورکده بیر چوخ قونو حاققیندا بیلگی بولماق ممکن اولوب اثرده یئری گلدیکجه تورکلرین گؤرگو قوراللاری دا یازماقدادیر. تورکلرده تانیشما کاشغرلی محمودون وئردیگی بیلگیه گؤره، «بیربیرینی تانیمایان ایکی آدام قارشیلاشدیقلاریندا اؤنجه سلاملاشیرلار. سونرا هانگی بویدان اولدوقلارینی سورارلار. بیربیرلرینه بویلارینی سوروب اؤیرندیکدن سونرا قونوشمایا باشلارلار اما چوخ دا محبتی اوزاتمادان یوللارینا گیدرلر.» بیربیرلرینی تانیماسا بیله ایکی کیشینین قارشیلاشدیقلاریندا سلام وئرمهسی اؤنملی بیر دئتایدیر. بو تانیشما گلهنهیی آنادولودا «کیملردنسین؟» سوروسویلا حالا یاشاماقدادیر.۴۱
ایکی عسکرین و یا ایکی بیرلیغین قارشیلاشدیغی دوروملاردایسا بیربیرینی تانیما یولو تماماً فرقلیدیر. گونوموزدهکی پارولا کیمی بیر آراچدی و گونوموزده قوللاندیغیمیز «ایملچ» کلمهسینین تورهدیغی کلمه کؤکو اولان «ایم» سورما دورومو واردی. بو ایم بیر سلاح آدی و یا داها فرقلی شئیلر اولابیلیوردو. قارشیلاشان ایکی بیرلیگین ایملری توتارسا گئچیش راحتلیقلا ساخلانابیلیور عکسی تقدیرده سورونلار چیخابیلیوردو. کاشغرلی محمود اثرینده بونو بیر آتاسؤزویله آچیقلامیش «ایم بیلسه ار اؤلمهس» دییه یازمیشدیر.۴۲
۴.۶ تپوک اویونو
کاشغرلی محمود دیوانلغاتالتورکده «تپوک» سؤزونو آچیقلارکن وئردیگی بیلگیلر فوتبولون تورکلر طرفیندن ایجاد ائدیلدیگینی دوشوندورمکدهدیر.۴۳ قورشون اریتیلیب آغیرشاق بیچیمینده تؤکولمهسیندن سونرا یووارلاق بیچیمدهکی بو نسنهنین اوزهری کئچیکیلی و یا بنزَری یوموشاق بیر شئیله ساریلماقدادیر. کاشغرلی محمودآ گؤره اوغلان چوجوقلاری بو یووارلاق نئسنهیی آیاقلارییلا ووراراق، تکمهلهیهرک بیر اویون اویناماقدادیر. تپوک «دؤومک، وورماق، تکمهلهیهرک وورماق» آنلامینداکی فعلدن گلدیگی آچیق بیر بیچیمده گؤرولن بیر کلمه اولوب کاشغرلی محمود حاققیندا داها آرتیق بیلگی وئرمهمیشدیر.۴۴
۴.۷ گؤک جسملری و گؤک اولایلاری
دیوان لغاتالتورکون سؤزلوک بؤلومونده گزَگن و اولدوز آدلاریندان بعضیلری ده کئچمکدهدیر. گونش توتولماسی ایچین «گون توتوندی» آی توتولماسی ایچیسه «آی توتوندی دئییلمکله برابر گؤی قوببه ده «کؤی چیگریسی» اولاراق کئچمکدهدیر.۴۵ آدی کئچن دیگر گؤی اولای و جسملری ده بونلاردیر:
تمور قازیوک۴۶ «ئمیرقازیک، قطب اولدوزی»
ائرن توز۴۷ «ترازی تاکیم اولدوزی، میزان»
اولکر۴۸ «اولکر تاکیم اولدوزی، سورئییا»
یئتیگن۴۹ «یئددیقارداش اولدوزی، بویوکآیی»
تولون آی۵۰ «دولونای»
قویاش/گون توتوندی۵۱ «گونش توتولدو» کاشغرلی محمود «ائرن توز» آدینی هم ژوپیتر هم ده ترازی تاکیماولدوزی ایچین قوللانمیشدیر.
گؤی اولایلاری و اولدوزلارلا ایلگیلی کلمهلر بیزه تورکلرین گؤی اولایلارییلا علاقهلی اولدوقلارینی و آسترولوژی بیلدیکلرینی، یؤنلرینی بولابیلمک ایچین گؤی اولایلاریندان فایدالاندیقلارینی اؤیرنمکدهییک.۵۲
۴.۸ کاشغرلی محموددان قیزلارلا گورشمهمه اؤیودو
اوغوز تورکجهسیندهکی «قیسراق» سؤزونون آچیقلاندیغی ماده کاشغرلی قیزلارلا گورَشمهمهیی اؤیوتلهین خاقانی آتاسؤزوندن بحث ائتمیشدیر. تاریخده تورک قیزلارینین دا چوخ ایگی آت میندیگی، چوخ سرت یای چکدیگی، چوخ ایگی گورَشدیگی و ساواشدیغی بیلینمکدهدیر. بو ایفاده کاشغرلی دؤنمینده قیزلارین ارککلرله گورش یاپدیقلاری بیلگیسینی آختارماقدادیر. بو اولای «قیز بیرله کورشمه، قیسراق بیرله یاریشما»، قیزلا گورشمه چونکو گوجلودور، سنی یئره ییخار، آلت ائدر؛ قیسراقلا یاریشما چونکو آتدان داها چئویکدیر و یئرینده دوراماز، سنی کئچر. بو خاقانیلره عاید بیر آتاسؤزودور. بو اولای تورک قادینین ۱۱. یوزایلده گوجلو قوتلی اولدوغونو گؤستهریر و قادین ساواشچیلارین تورک اولوشونون نورماللیغینی آچیقلار نیتهلیکدهدیر.۵۳
۵. دیوان لغاتالتورکه گؤره اون ایکی حیوانلی تورک تقویمی
کاشغرلی محمود، اون ایکی حیوانلی تورک تقویمیندن ایلک دفعه بحث ائدن کیشیدیر. ایل آدلارینین سیرالانیشی و اورتایا چیخیش حیکایهسینه یئر وئرمیشدیر. کاشغرلی محمودآ گؤره ایللرین سیراسی بو شکیلده وئریلمکدهدیر:
اود (اؤکوز) ایلی، پارس ایلی، تاوشان ایلی، نئک (تیمساح) ایلی، ییلان ایلی، یوند (آت) ایلی، قوی (قویون) ایلی، بیچین (میمون) ایلی، تاکاگو (تاووک) ایلی، ایت ایلی، تونغوز ایلی.۵۴
تورکلرده بو ایللره آد وئریلمهسینین ده فرقلی حکایهلری واردیر. بیر ایکی اؤرنک وئرهجک اولورساق:
«کاشغرلی محمود، دیوان لغاتالتورکده تورکلرین بو ایللرین هر بیرینده حکمت وار ساناراق اونونلا فال توتدوقلارینی، اوغور سایدیقلارینی بلیرتیر. وئردیگی بیلگیلره گؤره «اود ایلی، ساواشلارین چوخ اولدوغو بیر ایلدیر. تاقاغو ایلیندا ییهجک چوخ اولور، آنجاق انسانلار آراسیندا قارغاشا اولورموش. تیمساح ایلی گیردیگینده یاغمور چوخ یاغار، بوللوک اولورموش. دوموز ایلینده قار و سویوق چوخ اولورموش. یعنی بؤیلهجه تورکلر هر ایل بیر شئی اولاجاغینا اینانیرلارمیش.»
کاشغرلی، ۱۲ حیوانلی تورک تقویمینین اورتایا چیخیشی حاققینداکی اویغور روایتینی ده بؤیله وئرمکدهدیر: «تورک خاقانلاریندان بیریسی اؤز ادارهسیندن بیر نئچه ایل اؤنجه یاپیلمیش اولان بیر ساواش حاققیندا بیلگی آلماق ایستر. آنجاق دانیشمانلاری او ساواشین یاپیلدیغی ایل خصوصوندا یانیلیرلار. بونون اوزهرینه خاقان، اؤزلرینین بو تاریخده نئجه یانیلدیلارسا، داها سونرا گلهجکلرین ده یانیلابیلهجکلرینی، بو سببله گؤیون ۱۲ بورجو و ۱۲ آی ساییسینجا هر ایله بیرر آد قویولماسینی ایستر. خاقانین تکلیفی قورولتایجا منیمسهنیر. داها سونرا بیر سورک اووونا چیخیلیر. خاقان، حیوانلارین ایلیسویا دوغرو سورولمهسینی و سیخیشدیریلماسینی امر ائدر. اوو بو شکیلده دوام ائدر. بو سیرادا بعضی حیوانلار سویا آتلایاراق قارشی ساحیله چیخمایا چالیشیرلار.
اون ایکی حیوان بونو باشاریر. بؤیلهجه قارشییا کئچن حیوانلارین آدینی سیراسییلا هر بیر ایله آد اولاراق وئریرلر. بو حیوانلاردان بیرینجیسی سیچقان ایمیش. ایلک کئچن بو حیوان اولدوغو ایچین سنهنین باشی بو آدلا آنیلمیشدیر.»۵۵
سونوج:
کاشغرلی محمودون دیوانلغاتالتورکآدلی اثری، تورک ملتینین ۱۱. یوزایلینه ایشیق توتماقدا، کؤچهبه و یئرلهشیک اولاراق ایکی قسمه آیریلان تورک یاشاییشینی بیزه بعضی یئرلرده آیرینتیلی بیلگیلر ده وئرهرک آنلاتماقدادیر. ایچهریسینده بولوندوردوغو خریطه تورکلرین هارادان هارایا کؤچدوکلرینی و ۱۱. یوزایلدهکی تورک حاکیمیت بؤلگهسینی و تورکلرین بیلدیگی دونیایی بیزلره گؤسترمکدهدیر. اوغوز بویلارینی دئتایلی بیر شکیلده ایشلنمیش اولوب گونوموزدهکی بیلگیلرین بیر قایناغیدیر. آنا تئمادا عربجهیه قارشی بیر تَپکی اولاراق دوغموش اولان اثر، بیر دیلجی ایچین نئجه بیر ولینعمتسه بیر تاریخچی ایچینده او دورومدادیر. تورک تاریخی خارجینده کاشغرلینین خریطهسی ژاپونیانین گؤستریلدیگی ایلک خریطه اولماسی سببیله ژاپونیا تاریخی ایچین ده اؤنم داشیماقدا و بیلگی سونماقدادیر. اونون خارجینده ۱۱. یوزایلدهکی مئزوپوتامیا، سوریه و حجاز بؤلگهلریندهکی ائتنیک دورومو اؤزتلهمکدهدیر. گونوموزده تارتیشما قونوسو اولان بیر چوخ اولایین آیدینلادیلماسیندا و دوغرویا اولاشمایا گئدن یولدا اؤنملی بیر قایناقدیر.
قاراخانلی دولتینین باشکندینی باز آلاراق چیزیلمیش اولان خریطه تورک تاریخینده قاراخانلیلارلا ایلگیلی ده ان نئت بیلگی وئرن قایناقلاردان بیریسیدیر دییهبیلیریک. عارییهتاً کاشغرلینین بو اثری یازییلا چوخ گئچ تانیشمیش اولان تورک توپلومو ایچین محک داشی دئییله بیلهجک بیر اثردیر دییهبیلیریک. چونکو بو طرز اثرلرین یازیمی اؤنجهسینده سادهجه بیرئی بازیندا دئییل توپلوم بازیندا بو یولدا بیر نئچه قدمه کات ائدیلمهسی گرکمکدهدیر. اویغور سونراسی دؤنمده ایلام آلتین چاغیندا یازیلمیش اولان بو اثرین ده گلدیگی بیلگی بیریکیمی و اؤنجولری یئنه اویقور دؤنمینده یازیلمیش اولان بودیزمله علاقهلی اثرلردیر.
مقالهنین قایناغی:
Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Birinci Sınıf, 081770536.
یازینین قایناقلاری:
Akalın, Şükrü Haluk, Binyıl Önce Binyıl Sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati't-
Türk, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008.
Atalay, Besim, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, Cilt I, Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 1985.
Atalay, Besim, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, Cilt III, Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 1985.
Biray, Nergis, “12 Hayvanlı Türk Takvimi Zamana ve İnsana Hükmetmek”, A.Ü.
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 39, 2009, ss.671-682.
Çakmak, Cihan, “Dîvânü Lugati't-Türk ve Kilisli Muallim Rifat Bilge’’, I.
Uluslararası Muallim Rıfat Kilis ve Çevresi Sempozyumu Bildiri Kitabı, ed. Hasan Şener, Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Yayınları, 2013, ss. 514-527.
Çiçekli, Ali, Kaşgarlı Mahmut Divanü Lügat-it Türk, İstanbul: May Yayınları, 1970.
Genç, Reşit, Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara: Ankara
Üniversitesi Basımevi, 1997.
Gömeç, Saadettin, “Divanü Lûgat-İt-Türk’de Geçen Yer Adları’’,Tarih
Araştırmaları Dergisi, Sayı 46, 2009, ss.1-34.
Kaşgarlı Mahmud, Dîvânü Lugati't-Türk, Çev: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser,
İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
Kayadibi, Fahri, “Kaşgarlı Mahmud ve Divan-ı Lügati’t-Türk’te Eğitim ile İlgili
Kavramlar’’, Îstanbul Üniversitesi Îlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 18, 2008, ss. 2-7.
Koca, Salim, Türk Kültürünün Temelleri, Ankara: Berikan Yayınevi, 2016.
Korkmaz, Zeynep, “Kâşgarlı Mahmud ve Dîvanu Lugâti’t-Türk’’, Türk Dili Üzerine
Araştırmalar, Cilt I, 1995, ss.254-260.
Toker Yayınları Edebi Heyeti, Kâşgarlı Mahmud ve Divan-ı Lugat-it Türk, İstanbul:
Toker Yayınları, 1984.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی