خویلو آبدال موسا – آذربایجان شاعیری



دوکتور محمدرضا کریمی

قایناق: ماهنامه آذربایجان پست، نمره ۸۴، ۲۰۲۴

اؤزت:

آبدال موسا آذربایجانین اونودولموش شاعیری‌دیر کی ۷جی یوزیلده آنادولونون حادثه‌لری و ادبی محیطی‌نین یارانماسیندا دیرلی ائتکی بیراخمیشدیر. آبدال موسا آذربایجانین خوی شهریندن دیر. آبدال موسینین یاشاییشی، تحصیلی، یارادیجیلیغی و مبارزه‌لری اؤز وطنینده اونودولموش ساییلیر؛ بو بیر حالدادیر کی باشقا اؤلکه‌لرده اونون حاققیندا کتابلار و مقاله‌لر یازیلمیش و تورکجه یازدیغی شعرلری آوروپا دیللرینه چئوریلیبدیر. بونو دا اونوتماییریق کی هجری ۶جی یوزیلده سلجوقلولار، اؤزللیکله آتابیلر حکومتی آذربایجاندا تثبیت اولدوقدا، تورک ادبیاتی چیچکله‌نیر و عالیملر، بیلگینلر و شاعیرلر اؤز فیکیرلری و هنرلرینی تورکجه یازماغا یؤنه‌لیرلر. آردیجا ۷جی یوزیلده اونلارجا تورک دیلینده، نجوم، طب، اکینچیلیک، حیوان بسله مک و باشقا ساحه لرده کتابلار یازیلیر؛ تورک سؤیلر شاعیرلر میدانا گلیر. خوی شهری همان زمانلاردا ایران تورکستانی آدلانیر. آبدال موسینین حیاتی چوخلو حادثه‌لرله دولودور: عینی حالدا اونون یوکسک سویه‌ده اولان اخلاق و رفتاری افسانه‌لره چئوریله‌رک منقبه‌لر یازیلیر؛ افسانه‌لرده یاشادیلیر. بو مقاله‌ آبدال موسانین یاشاییشی و یارادیجیلیغی حاققیندا سندلر وئرمه‌یه چالیشیر، شعرلرینه اؤرنکلر تقدیم ائده‌جکدیر.

آچار سؤزلر: آبدال موسا، خوی، تورک ادبیاتی، کرامت نامه‌لر.

اؤن سؤز:

آذربایجانندا خوی شهری ۵جی یوزیلدن چوخلو بیلگینلر، منجملر، طبیبلر، حکیملر و شاعیرلر قوینوندا بسله‌ییب و یاراتدیقلاری اثرلرله تاریخیمیزه، دیلیمیزه و ادبیاتیمیزا ایشیق ساچیبلار. بو عالیملر و سؤزچولردن آد آپارماق ایسته‌ییرسک: عماد خویی، جمال خویی، حسن ابن عبدالمؤمون خویی، شمس الدین خویی، اوحدالدین خویی، قاضی تاج الدین خویی، نصیرالدین خویی و باشقالارینی آد چکمک اولور. بوگون بونلارین تورک دیلینده اثرلری الده‌دیر؛ اؤزللیکله عبدالمؤمون خویی‌نین تحفه حسام، نصیرالدین خویی (اخی ائورن)ین لطائف الحکمه، گيییکلی بابانین شعرلری و آبدال موسانین تورکجه دیوانیندان دانیشا بیله‌ریک.(ریاحی، تاریخ خوی، ۱۳۱۳۷۲، انتشارات توس، صص ۵۲ – ۶۴) آذربایجان ادبیاتیندا خوی شهری‌نین اؤزل بیر یئری واردیر. ۷جی عصرین تاریخچی و جوغرافیاچی یازاری حمداله مستوفی خوی شهری‌نین ایرانین تورکستانی آدلاندیریر.(نزهه القلوب، ) البته مستوفی خویلولارین گؤزللیکلری قصد ائدیبسه ده بیز خوی شهرینده تورک سؤیلر شاعرلری و یازارلارین بوللولوغونو داها آرتیق اینانیریق.

سلجوقلولار ۱۰۷۱جی ایلده ملازگرد ساواشیندا بیزانس امپراتورلوغونو دیزه چؤکدوروب آنادولونو اله آلدیلار. همان ایلدن خراسان، آذربایجان و بوگون ایران آدلانان توپراقلاردان چوخلو عالیم، حکیم و شاعیرلر آنادولویا کؤچدولر( (Turan, 1998, 282و آنادولو تورکلر مسکنی اولاراق تورکلشمه پروسه‌سی داوام تاپدی. شد (Itzkowitz, 1997, 27). آردیجا بوتون آنادولو سلجقلولارین الینه کئچدی (Caferoğlu 1972, 3) . سلجوقلولار اؤز دیل و کولتورلرینی حاکیم ائتدیلر(Mazıoğlu, 1972, 297). آز بیر زماندا تورک کتابلار میدانا گلدی. ملازگرد ساواشیندا ۳۰ ایل کئچمه‌دن ایلک اثرلر یازیلماغا باشلادی. ابن کمال کیمی بؤیوک عالیم «کشف العقابه» آدلی اثرلرینی دانشمندیه حاکیمی گوموش تکین‌ه‌ تقدیم ائتدی. آنادولودا علمی فیکیرلرین – اؤزللیکله نجوم و حکمت علملرینین چیچکلنمه سینی باشلانیر. ایکینجی قیلیچ ارسلان ساراییندا شعرلر مجلیسی قورولور. کمال الدین حبش ابن ابراهیم تفلیسی بئله بیر شعر اوخویور:

من اؤزومو سنده گؤرورم

ایلیگیمی سوموگومده گؤروروم

سنی قارانقودا گؤرمک اولور

سنین تین‌ین تنینده گؤرورم(ریاحی 1995: 55-57):

چکیجی نوکته بوراسی دیر کی روم سلجوقلو سلطانلاری دا شعر قوشور و ادبیاتا اؤنم بسله‌ییرلر (Turan 2002: 320) ؛ او جومله‌دن عزالدین کیکاووس، اؤزو ده شعر سؤیله‌ییر:

بو جهانی کیم ترک ائدیب گئتدیک

رنجینی دلده برک ائدیب گئتدیک

شیمدن سونرا نوبت ایردی سیزه

نیته کیم کی اول ایرمیشیدی بیزه...

آبدال موسانین حیاتی:

آبدال موسانین اولوم و اؤلوم تاریخی دقیق بیلینمه‌سه ده، تاریخده قویدوغو ایزلردن و اونون حاققیندا یازیلان منقبه‌لردن شاعیرین یاشاییشی حاققیندا نظر وئرمک امکانینی الده ائده بیلیریک. تاریخده اونون یاشاییشینا عاید ائله افسانه‌یه بنزر حادثه‌لردن سؤز آچیلیر؛ آنجاق بونلار بو ذاتین بؤیوک و کاریزماتیک شخصیتیندن قایناقلانیر.

تذکره‌لر آبدال موسانین خویدا دونیایا گلدیگی، سونرا خوراسانا کؤچمه‌سی و غازی اورهان غازی بورسانی فتح ائتمک اوچون خوراسان صوفی لری اونا یاردیم اوچون، ۴۰ آلپلارلا برابر آبدال موسا دا آنادولویا گئتمیش و اورهان غازی‌یه یاردیمچی اولموشلار. اورهان غازی ۶۵۹ه (۱۲۸۱م)ده دنیایا گلمیش و۷۴۰ه (۱۳۶۲م)ده وفات ائتمیشدیر. ۱۳۲۳-۱۳۶۲ ایللری آراسیندا دا حکومت سورموشدور. پس آبدال موسی بو ایللرده یاشاماسی تخمین ائدیلیر. بيله‌لیکله آبدال موسا، ۱۳. یوزیلین سونلاریندا و ۱۴. یوزیلین باشلاریندا آنادولو‌دا یاشامیشدیر. عثمانلی د‌ولتی‌نین قورولوش دورونده منقیبه‌لری‌ایله مهم بیر اونه قوشان Güzel, 2019, 11)) ، بونونلا بیرلیکده یئنی‌چئریلیگین قورولوشونداکی روایتلره ده آدی قاریشان آلپ‌ارنلردن‌دیر.( Öztürk, 2013, 308).



زیرا آبدال موسا‌نین دوغوم تاریخی‌ایله اوشافلیغی حاققینده‌ الیمیزده هله‌لیک یئترلی بیلگی یوخدور. Güzel, 2019, 20)) آبدال موسا‌نین دوغوم یئری آذربایجان‌ین خوی شهری‌دیر. تذکره‌لر، اونون اصلاً آذربایجان‌ین خوی ولایتینده دُنیایا گلدیگینی سؤیله‌یه‌رک بو شعری ده تقدیم ائتمیشلر). (Çınar, 2012, 31:

کیم نه بیلور بیزی نئجه سوی‌دانوز

نه ذره اوتدان نه خود سودانوز.

بیزیم مفتونوموز معرفت سؤیلر

بیز خوراسان مولکونده‌کی بای‌دانوز.

یئددی دنیز بیزیم کشکولوموزده

حجم عمّان ایسه بیز ده گؤلده‌نوز.

خضیر الیاس بیزیم یولداشیمیزدیر

نه ذره‌جه گوندن نه ده آیدانوز.

یئددی تامو بیزه نوبهار اولدو

سککیز اوچماغ ایچینده‌کی کؤیده‌نوز.

بیزیم زخمیمیزه مرهم بولونماز

بیز قدرت اوخونا گیزلی یای‌دانوز.

توردا موسا دوروب مناجات ائیلر

نسلیمیزی سورارسانیز «خوی»دانوز.

آبدال موسا خوی شهریندن خراسان گئتمیش و اورادا بکتاشیلارا قاریشمیش و سونرا حاجی بکتاش دلی ایله برابر قیرخ درویشیله برابر آنادولویا کؤچموشدور.

سعادت‌الدین نزهت، آبدال موسا‌نین گئییکلی بابا-ایله یاخین بیر ایلیشکی‌سینین وار اولدوغوندان بحث ائتمکده‌‌دیر. عاشق پاشازاده اونون آدی، بکتاشی گله‌نه‌یی ایچینده موجودلوغونو دا یازیر. Atsız, 2014, 22))

آبدال موسانین خویلو اولماسی انکار ائدیلمز بیر حقیقتدیر؛ آبدال موسانین بؤیوک و مشهور بیر مریدی وار قایغوسوز آبدال آدیندا. قایغوسوز آبدالین منقبه‌لریندن بئله معلوماتی آلماق اولور. عینی حالدا ایکی خویلو عالم: آبدال موسی و گئییکلی بابانین صمیمی یولداشلیغی و همرأی اولدوغونو دا یازمیشلار.

آبدال موسا اثرلری، شعرلری

آبدال موسانین شعرلری و اثرلری شقایق، گولدسته، وفایات، سیاحت‌نامه و ولایت‌نامه شکلینده اثرلری واردیر. ولایتنامه، آبدال موسانی تانیتدیران بیر یازی‌دیر، آبدال موسانین کرامتلریندن بحث ائدیلمکده‌دیر. «آبدال موسا حضرتلرینین پند و نصیحت‌نامه‌سی‌» باشلیغینی ایله بیر اثری ده واردیر. سرّی ساخلاماق، آز قونوشماق، پیسلیکلردن قاچماق، یابانجیلارلا اوتوروب-دورماماق، دوشمنلرله دوست اولماماق، دونیایا میل ائتمه‌مک، دوغرو اولماق، حقدن آیریلماماق، الله یولون‌دا اولماق، ایگی اولماق، زنا ائتمه‌مک، دولت آداملاریندان اوزاق گزمک، سؤزونده دورماق، وقتینی بوشا خرج‌ائتمه‌مک، پیغمبر و علی ائولادینی سئومک، گؤنلونو گوزللشدیرمک، الله یولوندا اولماق و الله‌آ تسلیم اولماق کیمی خصلتلرین بیلدیریلدیغی قیسا بیر پندنامه‌دیر. شعرلرینده چوخلو قونولار آچیقلانیر او جومله‌دن حاجی بکتاش ولی اوچون یازدیغی شعردیر:

خراساندان روما ظهور ائیله‌ین

پیریم حاجی بکتاش ولی دئییل می

مینیب جان‌سیز دووارلاری یوروتن

پیریم حاجی بکتاش ولی دئییل می؟



دوخسان آلتی مین خوراسان پیرلری

اللی یئددی مین ده روم ارنلری

جومله‌سینین سرفرازی سروری

پیریم حاجی بکتاش ولی دئییل می؟

***

شاعیرین شیعه لیگی حاقدا بو شعری اؤرنک وئریرلر:

گوورچین دونویلا اوروما اوچان

اماملار ائوینون قاپی‌سین آچان

جومله اولیالار اوستوندن گئچن

وار میدیر هیچ بیر ار علی‌دن غیری؟

و بو شعر:

فاطما آناجان علی‌نین گولونی

معراجدان اینرکن اؤپموش الینی

حق، یزیده قوخدورمادی گولونی

محمدین یادگاری بو دئیه.

***

آبدال موسانین نصیحت‌نامه‌سیندن (نثر اولاراق) بیر اؤرنک:

«حضرت پیغمبر و حضرت علی اولادینا جان و گؤنولدن دوست اول، سئو، دایما صلوات‌ایله اونلاری خاطیرلا. الله دوستلارییلا محبت ائدرکن: «ایوالله، کرم بویوردونوز» -دییه‌رک سایغی‌دا بولون. حضرت محمد و حضرت علی دوشمانلاری اولان کافیرلرله دوستلوق یاپما، زیرا بونلارین دوستلوغو سانا فایدا وئرمز. ساکین اماملارا اهانت ائدنلره «ایگی‌دور» -دئمه. دیش گؤرونوشونو گوزللشدیرمه، گؤنلونو گوزللشدیر. یولدان چیخمیش، دؤنک، پیرسیز انسانلارلا یولداش اولما؛ زیرا یول، ارکان پوزولور... سن الله یولوندا اول، (یالنیز الله‌ا تسلیم اول!) والسلام…» (گؤزل ۱۹۹۹).

آبدال موسا سلطانین کرامتلری، اؤز آدی وئریلن ولایتنامه‌ده آنلادیلیر. آبدال موسا سلطان ولایتنامه‌سی، علی عادل آتالای طرفیندن بئشینجی کز اولاراق یایینلانمیشدیر.عبدالرحمان گوزل طرفیندن آبدال موسا ولایتنامه‌سی‌نین باشیندا و آبدال موسا کلیاتی ایچه‌ریسینده ساده‌لشدیریله‌رک ۵۶۳ صحثفه لیم کتاب دا یاییملانمیشدیر. آبدال موسا حاققیندا نئچه اونیوئرسیته تئزلری ایشلنمیش، او جومله دن اسحاق جوشقون، آبدال موسا ایله سیدعلی سلطان ولایتنامه لرینده کی بعضی کرامتلر موتویوی» عنوانیندا اثر یاییلمیشدیر.



قایناقلار:

ریاحی، تاریخ خوی، تهران، انتشارات توس، ۱۳۷۲.

م. کریمی، آبدال موسی، ماهنامه خوی، خوی، ۱۳۹۶.

م. کریمی، شیخ محمود خویی (اخی ائورن)، ماهنامه خوی، ۱۳۹۸.

م. کریمی، باباسلطان(گئییکلی بابا)، ماهنامه خوی، ۱۳۹۷.

م. کریمی، شیخ ابوالحقایق محمود ابن احمد الخویی، ماهنامه آذربایجان پست، نومره ۸۰، تورنتو، کانادا، جون ۲۰۲۴.

“Abdal Mûsâ”, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul, 1. Cilt, 1935.

Güzel, Abdurrahman, Abdal Musa Velayetnamesi. Ankara, 1999.

İsmail Hakkı [Uzunçarşılı], Kitâbeler, İstanbul 1347/1929.

İlhan Akçay, “Abdal Musa Tekkesi”, TTK Bildiriler, VII (1972), I, 360-373.

M. Fuad Köprülü, “Abdal Musa” (not ve ilâvelerle neşreden Orhan F. Köprülü), TK, XI/124 (1973).

Sadettin Nüzhet [Ergun], Bektaşî Şairleri, İstanbul, 1930.

Abdurrahman Güzel, Abdal Musa Velayetnamesi, 2019.

Nejdet Öztürk, Aşıkpaşazade Tarihi, İstanbul, 2013.

Erdoğan Çınar, Aleviliğin Kökenleri Abdal Musa’nın Sırrı, İstanbul, 2012.

Çınar, Aleviliğin Kökenleri Abdal Musa’nın Sırrı, 2012.

Atsız, Aşıkpaşaoğlu Tarihi,2014.







آبدال موسانین توربه سی